Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30. 06. 2010-cu il tarixli
Yüklə 27,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
yollarla baş vermişdir. Əksər reptililər yerin üstündə qidalanır, qazıdıqları yuvalardan isə ya təhlükədən qaçmaq, ya istirahət etmək, yaxud əlverişsiz hava şəraitində gizlənmək üçün istifadə edirlər. Misal olaraq bəzi tısbağaları, məsələn respublikamızda yaşayan Aralıqdənizi tısbağası (Testudo graeca), bir çox kər tənkələləri, varanları göstərmək olar. Digər uyğunlaşmalardan ovulan torpaqda hərəkət etmək qabiliyyətini yada salmaq olar. Bu halda yerin səthi ilə əlaqə üzülmür. Nəhayət, yeraltı həyat tərzindən biri - daim torpaqda ke çən həyatdır. Torpaq altı və qazıcı həyat tərzinə uyğunlaşma ətrafların və gözlərin itməsi ilə müşayiət olunur. Daim torpa qda yaşayan növlər digər torpaq canlıları olan qurdlar və cüc- ülərlə qidalanır. İkiyerişli (Amphisbaenidae) adlanan nadir kər tənkələni təsvir edən A.K arr qeyd edir ki, kor və ayaqsız hey vanın yumurtadan çıxmağa hazır embrionunda qara ləkələr şəklində aydın seçilən gözləri nəzərə çarpdığı halda, yetkin fərddə o ləkələrin izi belə qalmır. Ikiyerişlilərin dərisi bədənə sərbəst halda söykəndiyindən torbanı xatırladır və gövdəni qurşaqlayan halqalara uyğun xətt üzrə qatlar şəklində yığıla bilir. O, özünün yol açdığı dar girişlərdə dönmək imkanı ol madığına baxmayaraq istər önə, istərsə də arxaya eyni dərəcə də asanlıqla hərəkət edir. Müxtəlif ssinklərdə yeraltı və qazıcı həyat tərzinə keçidlə əlaqədar digər kərtənkələlərdən fərqli olaraq, ətrafların qısalması və hətta itməsi ilə müşayiət edilən bədənin ilanvarı uzanması meyli müşahidə olunur. Məsələn, Scelotes inornatus adlı ssink növünün ətrafları tamamilə re- duksiya edir və xarici görünüşünə görə o xırda ilanı xatırladır. Əksər ssinklərin qazıcı və ya yeraltı həyat tərzinə keçməsi, həmçinin hiss orqanlarını itməsi ilə müşayiət olunur. Cənubi Afrikada yayılmış Aconthias cinsinə aid edilən 16 növün nümayəndələri yeraltı həyat tərzi keçirir və yerin səthinə heç zaman çıxmır. Qurdvarı, ətraflardan məhrum bu kərtən kələlər hətta yarılma zamanı ön və arxa ayaq qurşaqlarının izi 40 downloaded from KitabYurdu.org çətinliklə seçilən canlılardır. Çətinliklə ayırd edilən gözləri bir ədəd hərəkətsiz, şəffaf yaxud yarımşəffaf aşağı göz qapaqları ilə örtülür. Qulaq dəliyi tamamilə dəri altında gizlənir, təbil pərdəsi isə yoxdur.Torpaqda uzun qıvrılm yollar salmaqla tor paqda yaşayan cücülərlə qidalanır. Onlar yumurta diribala- doğandırlar. Körpələr torpaq altında doğulur. Asiyada yaşayan bunqar ilanlar (Bunqarus cinsi) eynəkli ilanların yaxın «qohum»larıdır. Bu ilanlar üçün alaqaranlıq və gecə aktivliyi xasdır. Bunqar ilanlar çox gizlin həyat sürür, adətən döşənəyi qazır. Bu mənada onlar yerüstü eynəkli ilanlar ilə qazıcı vəzli ilanlar (Maticura) və bəzəkli aspidlər (Callophis) arasında keçid formalardır. Qazıcı vəzili ilanlar və bəzəkli as pidlər gecə və yarım qazıcı həyat tərzinin növbəti pilləsini təş kil edirlər. Qeyd etmək vacibdir ki, Afrikada aspidlər müxtəlif ekoloji mövqeləri mənimsəmişlər. Onları əsl eynəkli ilanların (Naja) əcdad formaları olduğu və təkamül yolunda su kobrası, ağaclıq kobrası, mamba, qalxanlı kobra və əlvan afrika aspid- lərinə başlanğıc verdiklərini hesab edirlər. Qumlu-səhralı ərazilərdə yaşayan gürzələr, əksərən yer dəyişmə zamanı «yanakı gediş»dən istifadə edirlər. İlan əv vəlcə bədənin arxa hissəsini yana və önə çıxarır sonra isə ön tərəfini qabağa çəkir. Belə hərəkət üsulu dənəvər torpaqda bə dənə yaxşı dayaq yaradır. Bu üsuldan quyruqlu gürzələr (Bitiş caudalis), cırtdan gürzə (B. perzingueyi), iran gürzəsi (Pse- udocerastes persicus), buynuzlu gürzə (Cerastes cerastes) və qumluq efası (Echis carinatus) və s. Respublikamızda torpaqda yaşayan növlərdən korilanı (Thyphlops vermicularis) göstərmək olar. Onun quruluş cəhət ləri torpaqda yaşaması ilə izah olunur: reduksiya etmiş gözlər, möhkəm birləşmiş kəllə sümükləri, üst çənədə arxaya yönəlmiş dişlər. Yerin səthinə onlar ancaq güclü yağışdan sonra çıxırlar. Birbaşa günəş şüaları altında 10-15 dəq. ərzində bu ilan ölə bi- 41 downloaded from KitabYurdu.org lər. Naxçıvanda yaşayan qarabaş rinxokalamus (Rhynchoca- lamus melanocephalus) nadir növüdür yeraltı həyat tərzi keçi rir. Yerin səthinə yağışdan sonra və ya alaqaranlıqda çıxır. Kalabariya pitonu (Calabariya reinhardi) afrikada yayılan yeganə cinsin nümayəndəsidir. Yeri qazarkən, o başını vertikal şəkildə aşağı tutub, quyruğunu yerdən yuxarı qalxmaqla daim sağa-sola yırğalanmaqla, sanki yırtıcıları ürküdür. Kuba yer yatağanı (Tropidophis semicinctus) - torpaqda yaşayan kiçik ilan olub, günəş batdıqdan sonra qurbağa və kərtənkələ tutmaq üçün yerin səthinə qalxır. Azərbaycanda qərb yatağanı (Eryx jaculus) yaşayır. Bu növ, digər yatağanlar kimi qazıcı həyat tərzi keçirir. Həyat tər zinə uyğun olaraq yatağanın bədən quruluşu möhkəm əzələli, torpağı qazmağa uyğunlaşmış üst çənəsi qabağa yönəlmişdir. Gözlər xırda olub, bir qədər arxaya çəkilmişdir, bu da qum dan başını çıxarıb baxmağı asan edir. Qazıcı suilanılarının mi salında yeraltı-qazıcı həyat tərzinə adaptasiyalara bir də nəzər salaq. Gövdə diyirlənən, quyruq qısa, yalnız «qazmağa» xid mət edən baş və möhkəm sümük birləşmələrin hesabına kom pakt kəllə, kiçilmiş gözlər, burun dəliklərində klapanlar, çox zaman böyümüş və başın arxa üst səthinə dönən çənəarası qal- xancıq, sifətin alt hissəsinə keçmiş ağız və s. Ağac çətirlərində həyat (yaşayış). Sürünənlərin çoxsaylı ekoloji mövqelərindən biri ağaclarda məskən salmağa maraqlı uyğunlaşması nəticəsində əmələ gəlib. Əksər ağac formaları üçün cild dəyişmə (maskalanma) xarakter olub, onları fon ya radan yarpaq örtüyünün rəngi ilə eyniləşdirir, ilişkən quyruq isə qida axtarışı zamanı budaqlara dırmaşmağa xidmət edir. Ağaclarda yaşayan kərtənkələlər adətən iti caynaqlı ətraflara və ilişkən quyruğa malik olur. Bir çox formalar öz görünüşü ilə ağac budaqlarını və lianları imitasiya edir. Azərbaycanın cənub-şərqində yaşayan yaşılqarın kərtən kələ (Lacerta chlorogaster) yalnız ağaclarda yaşayır və heç 42 downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 27,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|