Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30. 06. 2010-cu il tarixli
Yüklə 27,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
vaxt qayalıqda və açıq sahələrdə rast gəlinmir. Bu növ, onu ağac budaqları arasında uğurla gizlədən rəngə malikdir. Ağac kələzinin (Agama atricollis) çox qəribə adaptiv rəngi yarpaq, kif və qabıq üzərini örtən şibyə boyalı çalarlara ma likdir. Buqələmunların bütün quruluşunda ağac həyat tərzinə ix tisaslaşma özünü büruzə verir. Onların ayaqları uzundur. Qısa caynaqlı barmaqlar hər ayaqda bir-birinə qarşı 2 qrupda yer ləşərək, nazik budaqlardan rahat yapışmağa xidmət edən xüsusiləşmiş qısqaclar əmələ gətirir. Nazik quyruğu spiralvarı burulmaqla budaqlara dolanır. Kələzlər (Agamidae) fasiləsinin «uçan əjdaha» (Draco vo- lans) adlanan nümayəndəsi qeyri-adi süzmə qabiliyyətinə ma likdir. Bu sürünənlər əsasən ağac həyat tərzi keçirməklə, ağacların yüksək çətirlərindən istifadə edirlər. Bədəninin yan tərəflərində yerləşən dəri qatlaqlar yalançı qabırğalara söykə nir . Əjdaha (kələz) oturduğu hallarda yalançı qabırğalar və dəri qatlaqlar arxaya çəkilmiş olur, tullanmazdan əvvəl isə on lar açılır və enli yarımdairəvi 2 qanad şəklini alır. Kərtənkələ tullanmanın gücündən asılı olaraq havada 30 m məsafəyədək uca bilir və uçuşunu istər üfüqi, istərsə də şaquli istiqamətdə dəyişə bilir. Yastıquyruq gekkonlar (Uroplatus) - iri gecə kərtənkələlə ri olub, ağaclarda yaşayırlar. Yastıquyruq gekkonun (Uropla tus fımbriatus) quyruğu enli dəri qatlaqla haşiyələnir. Belə sa çaqlı dəri qatlaq baş və gövdənin yanlarında, həmçinin ətrafla rın sərbəst kənarlarında olur. Bu dəri qatlaqlar bir ağacdan digərinə süzərək tullanarkən istifadə olunur. Elaphe cinsindən dırmaşan təlxələr sırf quru formaları ilə dırmaşanlar arasında keçici ilanlar qrupu kimi qəbul edilə bi lər. Azərbaycanda məskunlaşan Eskulap təlxəsinin (E. longis- simä) ağaclarda hərəkət etməsi üçün qarın nahiyəsində yerlə- 43 downloaded from KitabYurdu.org şən qalxancıqların sanki sınaraq əmələ gətirdiyi qabırğalara söykənməklə ilan nahamar və hətta vertikal səthlərə belə dır maşır. Hamar gövdələr üzərində burularaq ağaca dolanmaqla hərəkət edirlər. Yerli herpetofaunanın digər nümayəndəsi dördzolaq təlxə {E. sauromates) ağaca məharətlə dırmaşır. Güclü bədənə sahib olan və dayaq kimi quyruğuna söykənən bu növ, başı ilə ondan 50-60 sm kənarda yerləşən budağa atı larkən belə, gövdəsini üfqi vəziyyətdə saxlaya bilir. Təhlükə yarandıqda isə bəzən budaqlarda gizlənir. Zaqafqaziya təlxəsi də ağaca dırmanmağı xoşlayır. Ağac çətirlərində yaşayan yaşıl tritonun (Chondropython viridis) dərisinin rəngi yarpaqların fonundan seçilmir. O iliş- kən quyruğunun köməyi ilə məharətlə ağaclara dırmaşır və elə oradaca qidasını da tapır. Amerika meşə suilanıları əsl ağac ilanlarıdır. Nazik gövdə və bədən uzunluğunun - 1/3 hissəsini təşkil edən ilişkən quy ruq əksər ağac ilanlarına xasdır. Belə formaya malik bədəndə bir necə dayaq nöqtəsi olur ki, bu da ilana şaquli halda daha yaxşı dayanmağa və özünü kənardakı budaqlara atmağa im kan verir İtbaş yatağan (Corallus caninus) əsl ağac həyat tərzi keçi rən növdür. O, bərk yapışmağa xidmət edən quyruğu ilə bu daqlar arasında rahat hərəkət edir, dincəlir və şikarını oradaca güdür. Həyat tərzinə görə M adaqaskar ağac yatağanı (Sanzi- nina madagascarensis) ona çox yaxındır. Mərkəzi Afrikanın meşələrində ağac gürzələri yaşayır (At- heris cinsi). Onların görünüşündə bir çox ağac ilanlarına xas cəhətlər qeydə alınır. Qamətli bədən, çıxıntılı-girintili pulcuq- lar budaqlara dırmaşmağı asanlaşdırır. İlişkən quyruğu bu rulmağa qadir olub, tutucu orqan kimi xidmət edir (şəkil 10). Sarmaşan ilanların (Dryophis) bütün həyatı ağac çətirləri ilə bağlıdır. Yerdə onlar acizdirlər. Digər adaptiv əlamətlərlə yanaşı, bəzəkli ağac ilanlarının 44 downloaded from KitabYurdu.org (Chrysopelea), daha bir gözəl xüsusiyyəti var. Onlar süzərək uçma qabiliyyətinə malikdirlər. Tullanmazdan öncə o spiral- vari burulur, sonra sərt hərəkətlə tarımlanır və uzanmış bədəni ilə aşağı budaqlara və ya qonşu ağaca enir. Tullanarkən ilan bədənini üfüqi səthdə yastıladır və qarnım tamam yığır. Şəkil 10. Kirpikli gürzə - Şimali Amerikanın zəhərli ilanlanndandır Sırf ağac formalarının əksəriyyəti yumurta diribaladoğan olduğundan yumurta qoymaq üçün yerə enməyə ehtiyac ol mur. Qeyd etmək lazımdır ki, ağac formalarının hava həyat tər zinə adaptasiyası bədən çəkisinin yüngülləşməsi və bədənin nazikləşməsi yolu ilə getmişdir. Əgər ilan ağacdan qopub düşürsə, o yerə sürətlə yıxılmır və sağ qalır. Bu, anolislərdə, gekkonlarda və bəzi ilanlarda təsadüf edilir. Ağac formalarının sonrakı uyğunlaşmaları dövründə bə dəndə dəri qatlaqlar, enli ətraflar və s. meydana gəlmişdir. 45 downloaded from KitabYurdu.org QİDflLflNM fl VƏ QƏNİMƏTİ ƏLDƏ ETMƏ ÜSULLARI Qida zəncirində sürünənlərin mövqeyi Sürünənlərin qidalanması və onu əldə etməsi fərqlidir. On ların arasında bitki yeyənlərə, cücü, balıqla qidalananlara, yır tıcı formalar və qarışıq qida yeyənlərə və s. rast gəlinir. Repti- lilər arasında stenofaq və evrifaq növlər də var. Quru tısbağalarının qidası yaşıl bitki və meyvələrdən iba rətdir. Respublikamızda məskunlaşan aralıqdənizi tısbağası nın qida rasionu məhz belədir. Herpetofaunanın digər sakinlə ri olan şirin su tısbağalarından - bataqlıq tısbağası və xəzər tısbağası kiçik molyusk, buğumayaqlılar, balıqlar və nadir hallarda bitki mənşəli qida ilə qidalanırlar. ABŞ-ın cənub - şərqində yayılan şirin su növlərindən olan Kərkəs tısbağasının (Macrolemus temmincki) sevimli yemi ba lıqlardır. Gilin içərisində hərəkətsiz dayanmaqla öz şikarını güdən bu tısbağa ağzını iri açıb, uc hissəsi al qırmızı-çəhrayı rəngdə olan dilini çölə çıxarıb, balıqları öz hərəkəti ilə cəlb edir. Aldanmış balıq burulan dilə yaxınlaşdıqda dərhal tıs bağanın güclü çənələrinin cənginə keçir. Digər şirin su tısbağası - ma tama tin (Chelus fimbriata) xa rici görünüşü çox orijinaldır. Onun baş, buxaq (çənə altı) və boyun hissəsindən sapşəkilli dəri cıxıntalar sallanır. Hövzənin gilli dibində gizlənən bu tısbağa tamam görünməz olur. Çənə ləri zəifdir, ağız yarığı qulaqlarınadək uzanır. Yırğalanan dəri parçalarının cəlb etdiyi balıqları matamata cəld hərəkətlə su ilə birgə ağzına çəkir. Şikar bütövlüklə udulur. Şikarını güdməklə gözləmə tərzi çin trioniksinə (Trionyx chinensis) də məxsusdur, lakin yaxınlaşan qənimətini bir hərə kətlə «ölümcül yapışma» ilə tutur. Kərtənkələlərin böyük əksəriyyəti yırtıcıdır. Əsas qidası iri onurğasızlardır: həşərat, hörümçək və molyusklar. İri növlər 46 downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 27,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|