Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30. 06. 2010-cu il tarixli
Yüklə 27,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
məklə, qan hüceyrələrinin laxtalanmasına və kapillyarlarm di varının dağılmasına səbəb olur. Digər ilanların zəhəri sinir sis temini zədələyərək, ürək əzələsinin iflicinə və tənəffüsün day anmasına səbəb olur. K obra və ona yaxın ilanların zəhəri bu qəbildəndir. Təkamül baxımından mürəkkəbliyinə və təkmilləşməsinə görə gürzələrin zəhər dişi aparatı ən ali səviyyəyə çatmışdır. Üst çənə sümüyü zəhər ötürücü köpək dişinə malikdir və kön dələn ox ətrafında təxminən 90° dönə bilir. Gürzələrin çənə aparatının maraqlı iş mexanizmi, ona qapalı ağız boşluğunda əhəmiyyətli uzunluğa malik köpək zəhər dişlərini horizontal (uzanmış) vəziyyətdə saxlamağa imkan verir. Dişləməzdən əv vəl zəhər dişləri önə çıxaraq şaquli hal alır. Gürzələrin zəhəri qənimətə hemolitik təsir göstərir - bədə nin müxtəlif orqanlarında daxili qansızma halları, damarlarda trombozlar baş verir. Gürzə dişləməsinin insan orqanizminə təsiri güclü olur, çünki o, bədənə bir dəfəyə 50 mq zəhər yeridir və yalnız kob- ranın zəhəri toksiki baxımdan gürzəninkindən güclüdür. Zəhə rin tərkibində eritrositləri parçalayan, qan damarlarının divar larını dağıdan və qanı laxtalayan fermentlər vardır. Gürzənin qida rasionu çox rəngarəng olub yerdən, yaşdan və cinsdən asılı olaraq dəyişir. Yetkin fərdlərin əsas qidasını siçanabənzər gəmiricilər və qurbağa təşkil edir, lakin kiçik quşların yumurtadan kütləvi bala çıxardığı vaxtda onlar yem rasionunu dəyişir. Cavan gürzələr adətən həşəratla - çəyirtkə, böcək, bəzən isə kəpənəyin tırtılı ilə, qarışqa, ilbiz və yağış qurdu ilə qidala nırlar. Respublikamızda yaşayan çöl gürzəsi ( Vipera ursini renar- di) yazda kərtənkələcik və kərtənkələ ilə qidalanır. Yazın sonu gürzələr yemini dəyişir və gəmiricilər və çəyirtkələrlə qidalanır. Yayda isə onların mədəsindən həm çəyirtkə, həm də sərçəki- 54 downloaded from KitabYurdu.org milərin balaları tapılmışdır. Çuxurbaş ilanlarda (Crotalidae) burun dəlikləri və gözlər arasında çökəklik vardır. Bu cüt çö kəkliyin rolu yalnız XX əsrin 30-cu illərində aydınlaşdırılmış dır. Bu - həssas termolakatorlardır. Termolokasiya vasitəsilə onlar gecə və alaqaranlıqda öz qənimətini - kiçik məməli və quşları axtarır, tlan heyvanı dişlədikdən sonra ona uzaqlaş mağa və ölməyə imkan verir, sonra isə yenə termolokasiyanın köməyi ilə qaranlıqda hələ soyumamış cəsədi tapır. Müəyyən edilmişdir ki, çuxurbaşlı ilanın termolokatoru ən cüzi - 0,2°- dən də az temperatur dəyişkənliyini hiss edir. Onların zəhər aparatı ümumi cəhətləri ilə gürzəninkinə bənzəyir. Bəzi çuxurbaşlılar amfıbi, balıq, hətta cəsədlə qidalan mağa uyğunlaşmışlar. Respublikamızda yaşayan qalxansifətin (Gloydius halys caucasicus) dişləməsindən ev heyvanları, xüsu silə atlar tələf olur, insan da qalxansifətin dişləməsini ağır ke çirir, lakin salamat qalır. Aspidlər fasiləsinin (Elapidae) nümayəndələri müntəzəm olaraq öz zəhər dişlərini itirir və onların yerinə əvəzedici dişlər çıxır, odur ki, ilanlar öz etibarlı silahı ilə təmin olunur. Aspidlərin zəhəri müxtəlif təsirə malik bir çox kompo nentlərdən ibarətdir və müxtəlif növlərdə fərqli olsa da neyro- toksinlər hamısında üstünlük təşkil edir. Dişləmə nəticəsində sinir sistemi zədələndiyindən, ilk növbədə tənəffüs mərkəzi iflic olur və ölüm baş verir. Avstraliyada yayılan pələng ilan (Notechis scutatus) quru ilanları sırasında ən zəhərlisi hesab olunur. Pələng ilanın diş ləməsindən kiçik heyvanlar dərhal ölür. Hesablamışlar ki, iri pələng ilanının zəhər vəzisindəki zəhərin miqdarı 400 insanı öldürməyə bəs edər. Cənub-Şərqi Asiyada tüpürən hind kobrası (Naja naja sputatrix) yayılmışdır. Bu ilan düşmənə tərəf 2 m məsafədən zəhər sıçrada bilər və o bu üsulu yalnız iri ölçülü düşmənlərinə tətbiq edir. İlan zəhəri birbaşa rəqibinin gözünə tüpürməklə 55 downloaded from KitabYurdu.org onu təslim edir. Belə üsuldan afrika kobralarından daha 2 növ istifadə edir: qaraboyun (Naja nigricollis) və xaltalı (Hemachatus hae- nıachatus). Hər dəfə hədəfə atılan zəhərin miqdarı 3,7 mq olur. Qıcıqlanmış qaraboyun kobra ardıcıl olaraq 28 dəfə zəhər tüpürməklə 135 mq zəhər işlədə bilər. Cənubi Afrikada məskunlaşan xaltalı kobra zəhər tüpürmək qabiliyyətinə görə «spuy-slanq» adını almışdır. Arizona aspidi (Micruroides euryxanthus) müdafiə və hücum üçün istifadə etdiyi zəhərdən başqa, təhlükə zamanı ciyərlərinə hava dolduraraq ritmik halda nəfəsini buraxaraq, tez-tez növbələşən partıldı səsləri çıxarır. Burada bir qədər də dilin reptililər üçün əhəmiyyətindən bəhs etmək istərdik. Sürünənlərin həyatında dil mühüm rol oynayır. Timsah və tısbağalarda dil nisbətən sadədir. İlanların şəkildəyişmiş dili 2 əsas funksiyanı həyata keçirir. Əvvəla bu spesifik xemoreseptor orqandır. Ucu haçalanmış dilini cəld hərəkət etdirməklə, ilanlar havada və torpaqda iyli cisimləri tutub, ağız boşluğunda yerləşən Yakobson orqanına yaxınlaş dırır. Digər tərəfdən dil dadbilmə reseptoru rolu oynayır. Dil, həmçinin ilana qənimətin izini tapmağa, qidanın keyfiyyətini dəyərləndirməyə, bəzən isə partnyor axtarışında kömək edir. Kərtənkələlərin əksəriyyətinin dili haçalanmamış olub, qi da tutmaq, dad hiss etmək və nəhayət udmaq üçün istifadə edilir. Bəzi gekkonlar isə şəffaf göz «aynasım» yalamaq üçün dilindən istifadə edirlər. Timsahlarda qida əldə edilməsi prosesində dişlər güclü si lahdır. Adətən timsahlar gecə qidalanırlar. Onlar öhdəsindən gəldiyi hər canlını yeyə bilir, lakin sevimli qidası balıqdır. Tim sahların qida rasionu üçün yaş dəyişkənliyi xasdır. Cavan fərd- lər müxtəlif onurğasızlarla, yetkinləşən timsahlar isə balıq, am- fıbi, sürünənlər və su quşları ilə qidalanırlar. Yaşlı fərdlər iri məməlilərin də öhdəsindən gəlir. Nil timsahının mədəsindən 56 downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 27,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|