Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30. 06. 2010-cu il tarixli
Yüklə 27,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
kor ilan (Typhlops vermicularis) rast gəlinir. Bu ilanın qida ra- sionu qarışqa və qarışqa yuvalarından əldə etdiyi puplardan ibarətdir. Piton kimi iri ilanlar xırda dırnaqlılarla, gəmiricilərlə, meymunla, quşlarla və s. qidalanır. Piton öz şikarını asanlıqla boğur və bütövlüklə udur. Yatağanlarında qida rasionu müxtəlifdir - kərtənkələlər, gəmiricilər, quşlar (əsasən ördəklər) və s. Anakonda zəif axarlı gölməçə və çaylara, Amazon və Orinoko çaylarının bataqlaş- mış dayazlıqlarına üstünlük verir. Şikarını - su içməyə gələn müxtəlif məməliləri, su-bataqlıq quşlarını, tısbağa və kayman- ları sudan çıxmadan güdür. Bizim respublikada yatağanların kiçik bir nümayəndəsi - Qərb yatağanı (Eryx jaculus) yayıl mışdır. O, kiçik gəmirici və kərtənkələlərlə qidalanır, tri ya tağanlar kimi kiçik yatağanlar da qənimətlərinin bədəninə 2-3 dəfə dolanaraq onu əzələli gövdəsi ilə boğur. Qeyd etmək la zımdır ki, yatağanların qənimətin bədəninə dolanmaq sürəti çox yüksək, şikarını sıxma gücü böyükdür, lakin şikarın sümükləri bu təzyiqdən sınmır. Piton və yatağanlara aid ol mayan digər növ ilanlara da, qənimətini boğmaqla öldürmək manerası xasdır. Dəniz ilanlarının qidasını müxtəlif balıqlar təşkil edir. Tutduğu şikarı dişləməklə dərhal onu zəhəri ilə öldürür. Əksər dəniz ilanlarının zəhəri quruda yaşayan istənilən ilandan daha çox təhlükəlidir. Onların zəhəri neyrotoksik təsirə malikdir. Zəhərin bu dərəcədə toksik olması ona davamlı olan poykilo- term orqanizmlərlə qidalanmağa uyğunlaşma nəticəsində meydana gəlmişdir. Dəniz ilanları yüksək toksiki zəhəri ilə qənimətini zəhər ləyib, əsasən balıqla, ilk növbədə angvil ilə qidalanır. Yüksək toksiki xassəyə malik zəhər, nisbətən zəhərə dözümlü olan poykiloterm canlılarla qidalanma nəticəsində uyğunlaşma ki mi yaranmışdır. 51 downloaded from KitabYurdu.org Əksər dəniz ilanlarının xüsusi səbəb olmadıqda sancmağa meylli olmadıqları qeyd edilir. Onlar həm də qənimətin bədə ninə çox az miqdarda zəhər - 0,06-0,12 mq yeridir. Azərbaycanda yayılan kolubrida fasiləsinin nümayəndələri su hövzələri ilə müxtəlif dərəcədə əlaqəlidirlər. Məsələn, adi suilanı ov etmək üçün sahildən kilometrlərlə aralana bilər. On ların qida rasionu göl və quru qurbağaları, bəzən kərtənkələ və kiçik quş, siçovul və qunduz balası ola bilər. Digər ilanlar kimi suilanları da təhlükə olduqda tutduğu qidanı qaytara bilir. Suilanları özlərinə xələl gətirmədən uzun müddət (bəzən 300 gün) ac qala bilirlər. Respublika faunasının bəzi növ təlxələri (Coluber və Elap he cinsindən) gəmiricilər, quşlar və onların yumurtaları, ilan və amfıbilərlə qidalanır. Şikarı iri olduqda təlxələr onu güclü gövdələri ilə yerə sıxıb, boğurlar. Eskulap ilanı (Elaphe longis- sima), Pallas təlxəsi (E. sauromates) və bir sıra təlxələr gövdə əzələlərinin gücü hesabına, şikarını əzələ halqalar ilə sıxıb öldürürlər. Bəzi növ suilanlarında qida ixtisaslaşması müşahidə olu nur. Məsələn, böyükbaş suilanı (Dipsas cinsi) əsasən ilbizlə qi dalanır. Fordonia cinsindən olan növlər yalnız yuvasında giz ləndiyi dəniz yengəcləri (krab) ilə qidalanır, itbaş ilanlar (Cer- berus cinsi) əldə etdikləri balıqları hətta suyun altında yeyə bi lirlər. Afrika yumurtayeyəninin dişləri xırda və təpəcikli olub, hamar yumurtaları tutub saxlaya bilir. Çənələrin kəllə ilə sıx əlaqəsini, bir-biri ilə hərəkətli birləşmiş 2 sümük təmin edir ki, bu da yumurtayeyənin alt çənəsini kəskin aşağı salmağa və ağzın elastikliyinə xidmət edir. Fəqərələrin iti çıxıntıları yu murtaların qabığını kəsir. Mədənin girişində olan klapan yu murtanın sarısını və ağını mədəyə buraxır, qabığı isə saxlayır. Qida borusunda toplanan qabıqları kütlə halında geri qayta rır. Bəzi dırmaşan təlxələr (.Elaphe cinsi) də yumurta ilə həvəslə 52 downloaded from KitabYurdu.org qidalanırlar, çünki qida borusunun üst divarına yönəlmiş fəqə rənin hipapofız adlanan alt çıxıntısı yumurtanın qabığını qır mağa xidmət edir. Qabığın qalıqları isə kloaka ilə xaric olu nur. Qeyri-sabit yem bazasına (ilin ayrı-ayrı dövrlərində quş yumurtasına çox nadir hallarda təsadüf olunur) xüsusi uyğun laşma kimi yumurta yeyən ilanlarda yem bolluğu şəraitində ilan yumurtalarında yağı toplamaq, qıt aylarda isə sərf etmək bacarığı formalaşmışdır. Qonur ilan (Coronella austriaca) tipik zaurofaq növdür. Əsasən qayalıq kərtənkələləri ilə qidalanır. Körpələrin doğul ması payızda qayalıq kərtənkələlərin kütləvi yumurtadan çıx ma dövrünə təsadüf etdiyindən, onlar erkən yaşlarından za urofaq olurlar. Yalançı suilanları (Boiginae fasiləsi) yarımfəsiləsinin nümayəndələri zəhər əmələ gətirən vəzlərlə əlaqəli olan xüsusi zəhər ötürücü dişlərə malikdirlər. Bu dişlər ağız boşluğunun dibində yerləşir. Yarımfəsilənin digər - Telescopus cinsindən respublikada yayılan nümayəndəsi dam ilanıdır (Telescopus fallax). O, kərtənkələ və quşlarla qidalanır. Əldə etdiyi qəni mətin bədəninə halqalarla dolanaraq onu sıxır. Qənimət onun bədəninə yeridilən zəhərin təsirindən ölür. Kələz ilan (Malpolon monspessulanus) da öz şikarını bu üsulla məhv edir. Naxçıvanda yayılan ox ilan (Psammophis lineolatum) yalnız kərtənkələlərlə qidalanır. Şikarını gizlənərək güdür və o yaxınlaşdıqda cəld hərəkətlə üzərinə atılıb, əvvəlcə halqalarla ona dolanır, sonra isə zəhərli dişləri ilə dişləyir. Bir neçə saniyədən sonra şikar iflic olur. Sürünənlərin qidalanması ilə əlaqədar çoxsaylı uyğunlaş malar sırasında, ən maraqlı və dramatik üsul, şikarını ifraz et diyi zəhərli sekresiya vasitəsilə öldürməkdir. Zəhər - şəkildəy- işmiş tüpürcək vəzlərinin məhsuludur. İlan zəhəri əsasən zülal və fermentlərdən ibarətdir. Bəzi zəhər məhsulları hemorragik təsirə malikdir, yəni bu zəhər qan-damar sisteminə təsir et- 53 downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 27,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|