Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30. 06. 2010-cu il tarixli
Yüklə 27,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
Alliqatorların nigah dövrü də çox qızğın keçir. Erkəklər həmin vaxt «nərildəyir», boğaz və kloaka yaxınlığındakı vəzlər isə müşk ifraz edir. Dişi görünən kimi bir cüt erkək onun ətra fında dolanmağa başlayırlar. Bu qəbildən olan kopulyasiy- aönü bütün hərəkətlər cütləşmə ilə nəticələnir. Qeyd etmək la zımdır ki, əksər sürünənlər yaz qabıqdəyişməsindən sonra cütləşməyə başlayırlar. Meşə tısbağasında (Clemmys inscilpta) qeydə alman hal paradoksaldır. Bu heyvan əksərən su hövzə lərindən uzaqda yerləşən müxtəlif meşə ərazilərində yaşayır. Çoxalma dövrü o suya yaxın ərazilərə miqrasiya edir və suda cütləşir. Digər şirin-su bataqlıq tısbağası (Emys orbicularis) bataq lıqlarda, gölməçə və göllərdə yaşayır. Cütləşmə həm suda, həm də quruda baş verə bilər. Müşahidələr göstərir ki, birinci yu murta qoyma artıq mayın ortalarında baş verir və onların mayalanmasının ötən ildə baş verməsi istisna edilmir. Bataqlıq tısbağası çoxalma mövsümündə hər dəfə 5-10 yumurta olmaq la ara verərək 3 dəfə yumurta qoya bilər. Yumurtalarını qoymaq üçün tısbağa torpağı yumşaldır və anal qovuğundakı su ilə nəmləndirir. Əksər quru tısbağalarında olduğu kimi ca van tısbağalar torpaqda qalır və yerin səthinə yalnız növbəti ilin yazında çıxır. Dərili tısbağa pelagik heyvan olub, sahilə bəzi hallarda yaxınlaşır. Yumurta qoyma zamanı dişi sahilə çıxır, gün ba tandan sonra yuva üçün su çatan sərhəddən yuxarıda yer seçir. Burada o, arxa ətrafları ilə dərin çala qazıyaraq (1 m-ədək), oraya 30-dan - 130-adək tennis şarlarını xatırladan sferik və «dəri» örtüklü ağ yumurtalar qoyur. Yumurta qoyduqdan sonra tısbağa onları basdırır və tor pağı elə döyəcləyir ki, yırtıcılar üçün bu yumurtalar əlçatmaz olur. Qoyulmuş yumurtaların üstünə dişi bir neçə dənə də sarı- sız, yalnız ağı olan kiçik yumurtalar qoyur. Çox güman ki, bu yolla tısbağa yuvanı dağıdan yırtıcıları azdırır. 66 downloaded from KitabYurdu.org Hatteriyalar çox aşağı temperaturda - 16-18°-də aktiv olur. Təsadüfi deyildir ki, hatteriyanın cütləşməsi yanvarda baş verir. Oktyabr ayından dekabr ayına qədər bir qoyumda 8-15 yumurta olur. Yumurtaları çox da böyük olmayan yuva kameralarına qoyur, sonra da üstünü basdırır. Cavan fərdlər yumurtadan 12-15 ay sonra çıxır. Buqələmunların erkəkləri çoxalma dövrü çox həyəcanla nır, rastlaşdıqda amansızlıqla döyüşür. Erkək eyni sahədə ya şayan bir neçə dişi ilə cütləşir. Güman edilir ki, bəzi növlərin dişilərində xüsusi toxum qəbuledicilər vardır ki, orada erkək cinsi hüceyrələr uzun müddət saxlanılır və təkrar cütləşmə ol madan yumurtaların mayalanmasını təmin edir. Bəzi suilanla- rı hətta mayalanmış yumurtaları cütləşmədən 2-3 il sonra qoya bilir, çünki bu dövr ərzində erkəyin spermatozoidləri dişinin bədənində uzun müddət tələf olmur. Əksər buqələmunlar yumurta qoymaqla çoxalır və dişi yumurtasını yerdə, qazdığı dərin çalaya qoyur. Yumurtaların sayı müxtəlif növlərdə fərqlidir - 15-80 ədəd. Bu proses xeyli vaxt aparmaqla dişinin bütün enerjisini alır. Əsasən Afrikanın dağ meşələrində yaşayan az saylı buqələmunlar yumurta diri- baladoğandırlar. Məsələn, Microzauria cinsindən olan Cənubi Afrika kiçik buqələmunlarınm diri balaları ağacda doğulur. Sayı 18-ə çatan balalar bir-bir olmaqla, ağacın gövdəsinə, yar paq və budaqlara yapışaraq nazik yumurta pərdəsində dünyaya gəlir. Bala dərhal pərdəni cırıb xaricə çıxaraq, quy ruğu və ya ayağı ilə kiçik budaqlardan yapışır. Buqələmunlarda olduğu kimi, iquana və kələzlərin də (Laudakia) aktiv mühafizə etdiyi «hərəmxana»ları olur. Za- urilərin qoyduğu yumurtaların sayı müxtəlif növlərdə fərqlidir. Kiçik növlər 1-2, iri növlər isə onlarla yumurta qoyur. Mövsüm ərzində dişi bir neçə dəfə yumurta qoya bilər. Adətən yumurtalar nəmi keçirən, nazik dəri pərdə ilə əhatə olunur. Gekkon və ayaqsız kərtənkələlərdə təzə qoyulmuş yumurtalar 67 downloaded from KitabYurdu.org çox yumşaq olur, sonradan karbon qazını mənimsəyərək ha vada tezliklə bərkiyir; örtük möhkəm əhəngləşmiş qabığa çev rilir. Bəzi Yeni Zelandiya gekkon cinslərində yumurta diriba- ladoğma müşahidə olunur. Əksər girdəbaş {Phrynocephalus) növləri yumurta qoyan dır, yalnız 5000 m-ədək yüksək dağlara qalxan Tibet girdəba- şının (Phrynocephalus theobaldi) diribaladoğan olduğu aşkar edilmişdir. Kərtənkələlər kiçik koloniyalarla bərk torpaqlarda yaşayır və adətən erkək dişi ilə birgə dayaz çalada (yuva) qalır. Yayın sonunda dişi 1-2 iri bala dünyaya gətirir. Azərbaycanda yayılan yovşanlıq girdəbaşı {Phrynocephalus helioscopus) əksər girdəbaşlar kimi qışlamağa getməzdən əvvəl payızda cütləşir, erkən yazda ayılandan az sonra yumurta qoyur. Ssinklərin çoxalma üsulları xüsusilə maraqlıdır. Bir qisim növlər yumurta qoyur, digərləri yumurta diribaladoğandır, üçüncülərə isə əsl diribaladoğma xasdır. Uzunayaq ssink cinsinin (Eumeces) bəzi nümayəndələrində sözün əsl mənasında nəsil qayğısı vardır. Dişi qoyduğu yumur taların ətrafına dolanaraq, qidalanmadan onu düşmənlərdən qoruyur. O, belə vəziyyətdə, körpələr çıxanadək - 2-3 həftə qala bilir. Bəzi hallarda qısa müddətə yumurtaları tərk edir və tezliklə yenidən onları qızdırmaq üçün qayıdır. Amerika ssin- kinin {Eumeces obsoletus) dişisi arabir yumurtaları çevirir, yer lərini dəyişir, dili ilə yalayır, bir qədər sonra isə körpələrin yumurta pərdəsini dəlib çıxmalarına kömək edir. Bəzi ssink növlərinin körpələri yalnız nazik embrion pərdəsində doğulur ki, onu da özləri yeyib geyimdən azad olurlar. Ssinklərin digər növü müntəzəm olaraq balaların kloaka sahəsini dili ilə təmiz ləyir. Postnatal qayğının buna oxşar misallarına az növ sürünənlərdə rast gəlinir. Gecə kərtənkələlərinin {Xantusiidae fəs.) balaları da qəribə tərzdə doğulur. Ağac gecə kərtənkələsi {Xantusia vigilis) «aku- şer» kimi öz doğuşunu qəbul edir. Arxa ətraflarını tarım çəkə- 68 downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 27,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|