114
Kür, Araz, Oxçu, Ağstafa, Tovuz, Qarqar
çayları Azərbaycanın ən çirklənmiş çayları sayılır.
Samur, Qanıx, Araz, Astara və Bolqarçay Azərbay-
canın sərhəd çaylarıdır. Azərbaycana Ermənistan və
Gürcüstandan daxil olan Kür və Araz çayları, onların
Oxçuçay, Bazarçay, Ağstafaçay, Tovuzçay, Bərgü-
şad və s. qolları çirklənməyə daha çox məruz qalıb.
Ermanistanın Qafan rayonundakı dağ-mədən sənaye-
sinin tullantıları Oxçuçayı «Ölü suya» çevirmişdir.
Kür Gürcüstanın Tbilisi və Rustavi, qismən isə
Azərbaycanın Kürboyu şəhərlərinin sənaye və məişət
suları ilə çirklənmişdir. Daşkəsənin zərərli tullantıları
Qoşqarçayla Kürə, Naxçıvandakı Parağacay mədən-
lərinin tullantıları isə Araza qarışır. Azərbaycanın
əkin sahələrinə verilən 10 min tonlarla gübrələr,
zərərverici maddələr axar sular vasitəsilə çaylara və
s. sututarlara tökülür və onları çirkləndirir.
Sular təbii və süni yolla təmizlənir. Axar sular
8-20 km axdıqdan sonra təbii yolla özü-özünü
təmizləyir. Çirkab sulardan istifadə etmək üçün onu
xüsusi qurğularda təmizləyib, zərərsizləşdirirlər.
Su mənbələrinin çirklənməsi və onun müha-
fizəsi. Sular çirklənmə mənbələrinə və mühafizə
problemlərinə görə fərqlənirlər. Təbii sət və yer-
altı suların çirklənmə prosesi müxtəlif amillərin
təsiri nəticəsində yaranan prosesdir. Bu hər şey-
dən əvvəl suların qlobal, regional və yerli döv-
ranları ilə əlaqədar olur, bir çox halda bütün su-
115
ların çirklənmə mənbələri antropogen təsiri nəti-
cəsində baş verir. Xüsusilə onlar ağır sənaye,
dağ mədən, neft-kimya, koks-kimya, kağız-sellü-
loz, toxumçuluq, gön-dəri istehsalı və s. kimi
sənaye sahələridir.
Son vaxtlar istilik və atom enerjisi xüsusi
əhəmiyyət kəsb etdiyindən onun inkişafı ön plana
çəkilmiş və nəticədə «istilik çirklənməsi» deyilən
yeni çirklənmə forması yaranmışdır. Bu çirklən-
mə nəticəsində sularda hidrotermik, hidrokimyəvi
və hidrobioloji rejim dəyişir, nəticədə suda yaşa-
yan orqanizmlərin kütləvi məhvinə və dəyişkən-
liyinə səbəb olur.
Kür-Araz ovalığında pambıqçılığın və üzüm-
çülüyün geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq qeyri-
üzvi kübrələrdən ziyanvericilərə qarşı mübarizədə
mübarizə preparatlarından istifadə edilməsi istər
səth, istərsədə yeraltı şirin suları yararsız vəziy-
yətə salmış, uşaqların qeyri-normal inkişafına
təsir göstərmişdir. Belə vəziyyət təkcə
Azərbaycanda deyil, Özbəkistan, Türkmənistan,
Qırğızıstan
və
Moldova
respublikalarında
yaranmışdır. Kübrə və pestisidlərin istifadə
edildiyi sahələrdə, hətta su anbarları altında qalan
torpaqlarda göy-yaşıl yosunlar sürətlə inkişaf edir,
zəhərləyici xassəyə malik olan bu yosunlar
hövzədə balıqlara, həmin balıqlarla qidalanan
digər orqanizmlərə də təsir göstərir. Belə proses
116
su anbarına çirkli və isti sular axıdıldıqda daha
sürətlə gedir və hətta su anbarlarınını özlərini
yaramaz hala salmaq təhlükəsini yaradır.
Təbii sulara daxil edilən çirkləndirici mad-
dələr müxtəlif keyfiyyət, dəyişkənlik əmələ gətirir
ki, onlar da özünü aşağıdakı şəkildə birüzə verir.
1.
Suyun fiziki tərkibinin dəyişməsi (şəffaflığı,
sıxlığının pozulması, rənginin müxtəlifləş-
məsi, iylərin və dadların əmələ gəlməsi).
2.
Çirkləndirici maddələrin suyun səthində
hərəkəti və dib çöküntülərində müşahidə
edilməsi.
3.
Suyun kimyəvi tərkibinin dəyişməsi;
4.
Üzvi maddələrin suya daxil olduqdan sonra
oksidləşməsi nəticəsində suda həll olunmuş
oksigenin azalması.
5.
Suda yeni bakteriyaların əmələ gəlməsi.
Çaylara və su hövzələrinə daxil olan mad-
dələr nəticəsində baş verən çirklənməni aşağıdakı
növlərə ayırırlar:
1.
Mineral çirklənmə – bu növ çirklənmə ma-
şınqayırma, metalurgiya, neft çıxarma və
neft ayırma, tikinti, dağ-mədən və başqa sə-
naye sahələrinin çirkab sularında müşahidə
edilən (qum, gil, filizlər, mineral duzların
məhsulları, turşular və s) mineral maddələr
vasitəsilə baş verir.
117
2.
Üzvi çirklənmə – bu çirklənmə ilk növbədə
yüksək karbonluluğa malik kağız, toxumlar,
tərəvəzlər və bitkilər qalıqları vasitəsilə
yaranır.
3.
Bakterioloji və bioloji çirklənmə – belə növ
çirklənmə kiçik bakteriya, yosunlar və
qıcqırmış kif köbələklər vasitəsilə yaranır.
Hazırda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində
bütün istehsal proseslərinin tullantısız istehsal tex-
nologiyası bir məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdur.
Əvvəllər əmələ gələn tullantı ətraf mühitə atılır-
dısa, indi ondan ikinci xammal kimi istifadə edi-
lir. Çaylara və dənizlərə buraxılan çirkab sular
nəticələri əvvəlcədən bilinməyən bir sıra mənfi
hallara səbəb olur. Zavod və fabriklərdə onlar ən
yüksək səviyyədə təmizlənsələr belə, yenə də
canlı aləmə pis təsir göstərən maddələrdən tama-
milə azad olunmur. Çirkab suları ilə təbii sulara
daxil olan bərk maddə hissəcikləri Günəş işığının
suyu tam işıqlandırılmasının qarşısını alır, foto-
sintezin normal gedişi və sudakı canlıların qida
zəncirini müəyyən dərəcədə pozur. Kanallar və
çayların diblərini vaxtaşırı tullantılardan təmizlə-
mək lazım gəlir. Sənayedə və kənd təsərrüfatında
suvarma sistemlərində əmələ gələn çirkab sula-
rında nitratların və fosfatların miqdarı çox olur.
Bu da sadə mikroorqanizmlərin, göy-yaşıl yosun-
ların bol inkişafına səbəb olur. Çox təssüf ki,
bunlar balıqların çoxu üçün yeməli deyil. Həmin
Dostları ilə paylaş: |