Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil

98 
 
respublikamızda    bütün    su    ehtiyatlarını    ətraflı  
tətqiq    etmək,    bu    ehtiyatları    qayda  –qanunla    ilə  
mühafizə  edib,  onlardan  səmərəli  faydalanmaq  ən  
başlıca  iqtisadi  və  sosial  vəzifədir.  
Respublikamızın    ərazisində    8350-yə    qədər  
çay  vardır.  Bu  çayların  7860-qədərinin  uzunluğu  
10  km-dən  azdır.  Belə  kiçik  çaylar ümumi  çay-
larımızın  94%-ni  təşkil  edir.  Respublika  ərazisin-
dən  axan  çaylardan  22-nin  uzunluğu  100  km-dən  
artıq  olduğu  üçün  Azərbaycanın  kiçik  dağ  çayları  
ölkəsi  adlandırırlar. 
Ümumiyyətlə    Azərbaycanın    bütün    çayları  
Xəzər dənizi  hövzəsinə  aid  olmaqla  üç qrupa  bö-
lünür:   
1.
 
Kür  hövzəsinə  aid  olan  çaylar. 
2.
 
Araz  hövzəsinə  aid olan çaylar. 
3.
 
Bilavasitə  Xəzər  dənizinə  tökülən  çaylar. 
Üçüncü  qrupa  Azərbaycanın  şimal-şərq,  Qo-
bustan və Lənkəran  təbii  rayonunun  çayları  daxil-
dir.    Respublikamızın    ərazisindəki    bütün    çaylar  
axım  xüsusiyyətinə  görə  üç  qrupa  bölünür: 
1.
 
Bütün    il    müddətində    axın    müşahidə  
edilən  çaylar. 
2.
 
Quruyan    çaylar  –  bu    çayların    fəaliyyəti  
qarların əriməsindən,  şiddətli  yağışlardan  
və qismən  yeraltı  sulardan  asılıdır. 
3.
 
Müvəqqəti    axınlı    çaylar  –  bu    çaylarda  
axın    yalnız    şiddətli    yağışlar    zamanı  
müşahidə  edilir. 

---

99 
 
Azərbaycan  respublikasının  çayları  Zaqafqa-
ziyanın    digər    çaylarından    fərqli    olaraq    iki    tipə  
ayrılır: 
A)  Yerli  çaylar,  yeraltı  çaylar – bu  çayların  
axını  bilavasitə  respublikanın  ərazisində  yayılır. 
B)  Tranzit  çaylar. 
Xəzər  dənizi  Yer  kürəsinin ən  böyük  gölü  
olub  qapalı  su  tutarıdır. 
Hazırda    Xəzərin    6500  – 6700  km  sahil  xət-
dində 5 dövlət yerləşmişdir. Bu ölkələrdə sahil xətti-
nin  uzunluğu    aşağıdakı  kimidir:  Azərbaycan    res-
publikası  –  825,    Qazaxstan  –  2320,    İran    İslam  
respublikası  –  900,    Rusiya    Federasiyası  –  695,  
Türkmənistan – 1200  km. 
    Meredian    boyunca    Xəzər    dənizinin  uzunluğu  
1200  km,  orta  eni   310  km,  ən  böyük  eni  450  
km,  ən  kiçik  eni  150  km-dir.  Hazırda  dənizin  sə-
viyyəsi    dünya    okeanı    səviyyəsində    27,3  m    aşa-
ğıdır. Dənizin  bu  səviyyəsində  onun  səthinin  sa-
həsi  392620  kv km, suların  həcmi isə 78648  kub 
km- dir,  bu  həcm  Yer  kürəsindəki  ümumi  göl  su  
ehtiyatının  44 %-ni  təşkil  edir.  
Xəzərin  suyunun  hövzəsi  3,1 – dən  3,5  min  
km2-ə  qədərdir,  bu  ərazi dünyada  olan  qapalı  su  
hövzəsinin  10 %-ni  təşkil edərək  şimaldan  cənuba  
2500  km  uzanır,  eni  isə  qərbdən  şərqə  100  km  
yaxındır.    Doqquz    dövlətin    (Azərbaycan,    Qazax-
stan,    Gürcüstan,    Ermənistan,    Gürcüstan,    Rusiya,   

---

100 
 
Türkiyə)    ərazisi    bütövlükdə    və    ya    qismən    bu  
hövzəyə  daxildir. 
Xəzərdə  müxtəlif  böyüklükdə  ümumi  sahəsi  
350   
  
 
   bərabər    olan    50-yə  qədər    ada    vardır.  
Adaların  bir  qismi   Bakı  və  Apşeron  arxipelaq-
larında  yerləşmişdir. 
Xəzər    dənizi    10    böyük    körfəzə    malikdir:  
Komsomoles,    Manqışlaq,    Qazax,    Qaraboğaxgöl,  
Türkmənbaşı,    Türkmən,    Qızılağac,    Həştərxan   və  
Qızlar.  Xəzərin  İran  sahəsində  iki  böyük körfəzi  
vav:  Çirkən  və  Ənzəli  (keçmiş  Pəhləvi). 
Xəzər  dənizinə    130-dan    çox  çay    axır.  
Onlardan  9-u  delta  xarakterlidir. 
Volqa  Xəzərə  tökülən  ən  böyük  çay  sayılır.  
Sərt    axınları    hüdudlarında    bu    çayın    su    yığma  
hövzəsinin  sahəsi  1000  
  
 
-dır.  Xəzərin  əsas  li-
manları    Bakı,    Türkmənbaşı,    Həştərxan,    Maxaç-
kala,  Aktan,  Atıran,  Bədər-Ənzəli,  Nouşəhər.  
Xəzər  dənizinin  az  sulu  və  dolusulu  dövrləri 
olmuşdur.  Lakin  1940-cı    ilə  qədər  onun  bioloji  
məhsuldarlığı  həmişə  yüksək  olmuşdur.      Fauna,  
flora    özünün    sabit    keyfiyyət    vəziyyətini    saxla-
mışdır. 
  Xəzər  dənizinin  ekoloji  vəziyyətinin  dəyiş-
məsində    dənizin    səviyyəsinin    tərəddüdü  və    çirk-
lənməsi    əsas    rol    oynayır.    Xəzər    dənizinin    çirk-
lənməsi    transsərhəd    ekoloji    problem    olub,    ciddi  
təhlükə    yaradır.    Bu    bütün    Xəzəryanı    ölkələrin  
problemidir.    Çirkabların    təqribən    80  %-ni    Volqa  

---

101 
 
çayı  gətirir.  Rusiya  tərəfindən  il   ərzində  Volqa  
çayı    hövzəsinə    16   
  
 
   çirkab    suları    axıdılır.  
Volqa  çayının  orta  axımında  fenol  və  neft  məh-
sullarının  qatılığı  KSH-ni  3-4  dəfə  keçir.  Çayın  
aşağı axımında  isə  çirkləndirici maddə  və  birləş-
mələrin    miqdarı    KSH-nın    10-15    mislini    təşkil  
edir. 
Xəzər  dənizinin  Azərbaycan  sahillərinin  çox 
hissəsi    mülayim    çirkləndiyi    halda,    Bakı    buxtası  
və    Sumqayıtın    ətrafındakı    sular    həddindən    artıq  
çirklənməyə  məruz  qalmışdır.  Xəzərin  çirklənmə-
sinə  Kür  çayı  da  səbəb  olur. 
2011-ci  ildə  su  hövzələrinə  axıdılan  cirkab 
suların  miqdarı  5068  mln  kub  metr  ,onlardan 
təmizlənmiş 223 mln kub metr olmuşdur. 
       Azərbaycanın  çayları,  gölləri  və  suları.  Hid-
roqrafik  cəhətdən  Azərbaycan  Respublikası  Xəzər 
dənizi  hövzəsinə  aiddir.  Respublikanın  hidroqrafik 
şəbəkəsi (çayları, gölləri) uzun geoloji dövrdə yaran-
mış və bu müddətdə xeyli dəyişikliklərə uğramışdır. 
Hazırda  rast  gələn  bir  sıra  qədim  çay  dərələrinin 
qalıqları  buna  misaldır.  İndi  də  hidroqrafik  şəbəkə 
təbii  amillər  və  insanların  təsərrüfat  fəaliyyəti  nəti-
cəsində dəyişməkdədir. Süni su axarları (kanallar) və 
su anbarları da hidroqrafik şəbəkəyə aid edilir.
 
Azərbaycan  Respublikasının  hidroqrafik  şəbə-
kəsinin  əsasını  çaylar  təşkil  edir.  Respublikanın 
ərazisindən müxtəlif uzunluqda 8359 çay  axır. Bun-
lardan  8188  çayın  hər  birinin  uzunluğu  25  km-dən 

---