Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil

114 
 
Kür,  Araz,  Oxçu,  Ağstafa,  Tovuz,  Qarqar 
çayları  Azərbaycanın  ən  çirklənmiş  çayları  sayılır. 
Samur,  Qanıx,  Araz,  Astara  və  Bolqarçay  Azərbay-
canın  sərhəd  çaylarıdır.  Azərbaycana  Ermənistan  və 
Gürcüstandan daxil olan Kür və Araz çayları, onların 
Oxçuçay,  Bazarçay,  Ağstafaçay,  Tovuzçay,  Bərgü-
şad və s. qolları çirklənməyə daha çox məruz qalıb. 
Ermanistanın Qafan rayonundakı dağ-mədən sənaye-
sinin  tullantıları  Oxçuçayı  «Ölü  suya»  çevirmişdir. 
Kür  Gürcüstanın  Tbilisi  və  Rustavi,  qismən  isə 
Azərbaycanın Kürboyu şəhərlərinin sənaye və məişət 
suları ilə çirklənmişdir. Daşkəsənin zərərli tullantıları 
Qoşqarçayla  Kürə,  Naxçıvandakı  Parağacay  mədən-
lərinin  tullantıları  isə  Araza  qarışır.  Azərbaycanın 
əkin  sahələrinə  verilən  10  min  tonlarla  gübrələr, 
zərərverici  maddələr  axar  sular  vasitəsilə  çaylara  və 
s. sututarlara tökülür və onları çirkləndirir.  
Sular təbii və süni yolla təmizlənir. Axar sular 
8-20  km  axdıqdan  sonra  təbii  yolla  özü-özünü 
təmizləyir.  Çirkab  sulardan  istifadə  etmək  üçün  onu 
xüsusi qurğularda təmizləyib, zərərsizləşdirirlər.  
Su  mənbələrinin  çirklənməsi  və  onun müha-
fizəsi.  Sular    çirklənmə    mənbələrinə    və    mühafizə  
problemlərinə  görə  fərqlənirlər.  Təbii  sət  və  yer-
altı  suların  çirklənmə  prosesi   müxtəlif  amillərin  
təsiri  nəticəsində  yaranan  prosesdir.  Bu  hər  şey-
dən  əvvəl  suların  qlobal,  regional  və  yerli  döv-
ranları  ilə  əlaqədar  olur,  bir  çox  halda  bütün  su-

---

115 
 
ların  çirklənmə  mənbələri  antropogen  təsiri  nəti-
cəsində    baş    verir.    Xüsusilə    onlar    ağır    sənaye,  
dağ  mədən,  neft-kimya,  koks-kimya,  kağız-sellü-
loz,    toxumçuluq,    gön-dəri    istehsalı    və    s.    kimi  
sənaye  sahələridir. 
Son  vaxtlar  istilik  və  atom  enerjisi  xüsusi  
əhəmiyyət  kəsb  etdiyindən  onun  inkişafı  ön  plana  
çəkilmiş  və  nəticədə  «istilik  çirklənməsi»  deyilən  
yeni  çirklənmə  forması  yaranmışdır.  Bu  çirklən-
mə  nəticəsində  sularda  hidrotermik,  hidrokimyəvi  
və  hidrobioloji  rejim  dəyişir,  nəticədə  suda  yaşa-
yan  orqanizmlərin  kütləvi  məhvinə  və  dəyişkən-
liyinə  səbəb  olur. 
Kür-Araz ovalığında  pambıqçılığın  və  üzüm-
çülüyün geniş  yayılması  ilə  əlaqədar  olaraq  qeyri-
üzvi kübrələrdən  ziyanvericilərə  qarşı  mübarizədə  
mübarizə    preparatlarından    istifadə    edilməsi    istər  
səth,  istərsədə  yeraltı  şirin  suları  yararsız  vəziy-
yətə    salmış,    uşaqların    qeyri-normal    inkişafına  
təsir    göstərmişdir.    Belə    vəziyyət    təkcə  
Azərbaycanda    deyil,    Özbəkistan,    Türkmənistan,  
Qırğızıstan 
 
və 
Moldova 
respublikalarında  
yaranmışdır.    Kübrə    və    pestisidlərin    istifadə  
edildiyi  sahələrdə,  hətta  su  anbarları  altında  qalan  
torpaqlarda  göy-yaşıl  yosunlar  sürətlə  inkişaf  edir,  
zəhərləyici    xassəyə    malik    olan    bu    yosunlar  
hövzədə    balıqlara,    həmin    balıqlarla    qidalanan  
digər   orqanizmlərə   də    təsir  göstərir.   Belə   proses  

---

116 
 
su  anbarına  çirkli  və  isti  sular  axıdıldıqda  daha  
sürətlə    gedir    və    hətta    su    anbarlarınını    özlərini  
yaramaz  hala  salmaq  təhlükəsini  yaradır. 
Təbii  sulara  daxil  edilən  çirkləndirici  mad-
dələr  müxtəlif  keyfiyyət,  dəyişkənlik  əmələ  gətirir  
ki,  onlar  da  özünü  aşağıdakı  şəkildə  birüzə  verir.   
1.
 
Suyun fiziki  tərkibinin  dəyişməsi  (şəffaflığı,  
sıxlığının    pozulması,    rənginin    müxtəlifləş-
məsi,  iylərin  və  dadların  əmələ  gəlməsi). 
2.
 
Çirkləndirici    maddələrin    suyun    səthində  
hərəkəti    və    dib    çöküntülərində    müşahidə  
edilməsi. 
3.
 
Suyun  kimyəvi  tərkibinin  dəyişməsi; 
4.
 
Üzvi  maddələrin suya  daxil  olduqdan sonra  
oksidləşməsi  nəticəsində  suda  həll  olunmuş  
oksigenin  azalması. 
5.
 
Suda  yeni  bakteriyaların  əmələ  gəlməsi. 
Çaylara  və  su  hövzələrinə daxil  olan  mad-
dələr  nəticəsində  baş  verən  çirklənməni  aşağıdakı  
növlərə  ayırırlar: 
1.
 
Mineral  çirklənmə – bu  növ  çirklənmə  ma-
şınqayırma,  metalurgiya,    neft    çıxarma    və  
neft  ayırma,  tikinti,  dağ-mədən  və başqa  sə-
naye  sahələrinin  çirkab  sularında   müşahidə  
edilən    (qum,    gil,    filizlər,    mineral    duzların  
məhsulları,  turşular  və  s) mineral  maddələr  
vasitəsilə  baş  verir. 

---

117 
 
2.
 
Üzvi  çirklənmə – bu  çirklənmə  ilk  növbədə  
yüksək  karbonluluğa  malik  kağız,  toxumlar,  
tərəvəzlər    və    bitkilər    qalıqları    vasitəsilə 
yaranır. 
3.
 
Bakterioloji  və  bioloji  çirklənmə – belə  növ  
çirklənmə    kiçik    bakteriya,    yosunlar    və  
qıcqırmış  kif  köbələklər  vasitəsilə  yaranır. 
Hazırda  dünyanın  inkişaf  etmiş  ölkələrində  
bütün  istehsal  proseslərinin  tullantısız  istehsal  tex-
nologiyası  bir  məqsəd  kimi  qarşıya qoyulmuşdur.  
Əvvəllər  əmələ  gələn  tullantı  ətraf  mühitə  atılır-
dısa, indi  ondan  ikinci xammal  kimi  istifadə  edi-
lir.   Çaylara   və   dənizlərə   buraxılan    çirkab   sular  
nəticələri    əvvəlcədən    bilinməyən    bir    sıra    mənfi  
hallara  səbəb  olur.  Zavod  və  fabriklərdə  onlar  ən  
yüksək    səviyyədə    təmizlənsələr    belə,    yenə    də  
canlı  aləmə  pis  təsir  göstərən  maddələrdən  tama-
milə  azad  olunmur.  Çirkab  suları  ilə  təbii  sulara  
daxil  olan  bərk  maddə  hissəcikləri  Günəş  işığının  
suyu   tam    işıqlandırılmasının   qarşısını   alır,    foto-
sintezin    normal    gedişi və    sudakı    canlıların    qida  
zəncirini  müəyyən    dərəcədə    pozur.    Kanallar    və  
çayların  diblərini  vaxtaşırı  tullantılardan  təmizlə-
mək  lazım  gəlir.  Sənayedə  və  kənd  təsərrüfatında  
suvarma    sistemlərində     əmələ    gələn   çirkab   sula-
rında  nitratların  və fosfatların   miqdarı  çox  olur.  
Bu  da sadə  mikroorqanizmlərin,  göy-yaşıl  yosun-
ların    bol    inkişafına    səbəb  olur.    Çox  təssüf    ki,  
bunlar balıqların  çoxu  üçün  yeməli  deyil.  Həmin  

---