112
Normallaşdırılan işlərin icrası üçün fəhlə kadrlara
tələbat (F
5
) aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:
F
s
=
Burada, N – bir məmulatın istehsalına vaxt norması;
İ
p
– istehsal proqramı üzrə məmulatların sayı;
B
1
–bir fəhlənin faydalı iş vaxtı fondudur.
Göstərilən üsullarının səmərəli istifadəsi üçün ilk
əvvəl fəhlələrin planlaşdırmada istifadə olunan əsas əm-
sallardan biri məhsulu (istehsal proqramının) əmək tutu-
mudur.
Məhsulun əməktutumu – qeyd etdiyimiz kimi, məh-
sul vahidi istehsalına, yaxud müəyyən texnoloji əməliyya-
tın yerinə yetirilməsinə (norma – saatla, ya da adam –
saatla) sərf olunan iş vaxtının göstəricisidir.
Planlaşdırma zamanı əmək tutumunun 3 növünü
fərqləndirirlər: normativ, plan və faktiki. Normativ əmək-
tutumu–müəyyən məmulatın istehsalı üçün texnoloji
prosesin bütün əməliyyatları üzrə mövcud texniki əsaslan-
dırılmış vaxt normalarının məcmusudur. Plan əməktutu-
mu–məhsul vahidinin istehsalı üçün planlaşdırılan iş vaxtı
məsrəflərini özündə əks etdirilir. Faktiki əməktutumu isə
müəyyən dövr ərzində məhsul vahidinin hazırlanması
üçün həqiqi iş vaxtı məsrəflərini ifadə edir.
Bundan başqa texnoloji, istehsal və tam əməmktutu-
mu da fərqləndirilir. Texnoloji əməktutumu – əsas işə görə
fəhlələrin əmək məsrəflərinin və əsas vaxta görə fəhlələrin
əmək məsrəflərinin məbləği kimi təyin edilir; istehsal
əməktutumu – texnoloji əməktututumu ilə istehsala xidmə-
tin əməmktutumu məbləğindən ibarət olub, bunun əsas və
N
•İ
p
B
1
113
köməkçi fəhlələrin əmək məsrəflərini əhatə edir; məhsu-
lun tam əməktutumu isə müəssisənin sənaye istehsal heyəti
işçilərinin bütün kateqoriyalarının ümumi canlı əmək məs-
rəflərinin məcmusunu əks etdirir. Əməktutumu göstəri-
ciləri hesablanarkən əsas olaraq texnoloji əməktutumu
götürülürki, bu da əməliyyat, hissə, qovşaq, məmulat və
məhsul vahidi üçün vaxt normalarına görə hesablanır, is-
tehsal və tam əməktutumları isə iriləşdirilmiş qaydada mü-
vafiq işçi qrupları arasında münasibəti xarakterizə edən
əmsalların köməyi ilə müəyyənləşdirilir.
Vaxt norması – məhsul vahidi istehsalına sərf olunan
iş vaxtının elmi əsaslandırılmış həcmidir; adam–saatla
(dəqiqə ilə, günlə) müəyyən edilir. Vaxt norması müəyyən
iqlim və təşkilati-iqtisadi şəraitdə işləyən bir və ya bir
neçə icraçının əmək sərfini müəyyən edir. Vaxt norması
hasilat normasını təyin etmək və məhsul vahidinin əmək
tutumunu hesablamaq üçün əsas təşkil edir. Vaxt norması
mühəndis hesablamaları və xronometraj ölçüləri əsasında
müəyyən edilir. Onun tərkibinə iş vaxtının normalaşdırılan
ünsürləri: hazırlıq tamamlama vaxtı (t
h.t
); operativ vaxt
(t
op
); köməkçi vaxt (t
köm
); iş yerinə xidmət vaxtı (t
xid
) və
fasilə vaxtı (tfas) daxildir:
t
vax
= t
h.t
+ t
op
+ t
köm
+t
xid
+ t
fas
Operativ, xidmət və fasilə vaxtlarının məcmusu ədə-
di vaxtı təşkil edir.
Müəssisədə fəhlələrin planlaşdırılmasında xüsusi yeri
onların faydalı iş vaxtı təşkil edir.
Bir fəhlənin plan ilindəki faydalı iş vaxtı fondu–
həmin işçinin təqvim iş vaxtı fondunun plan üzrə işə çıxıl-
mayan günlərin sayı (məsələn, istirahət, bayram, məzuniy-
yət və s. günlər) və iş günlərinin ixtisar olunmuş saatları
114
qədər az olur. Fəhlənin plan ilindəki faydalı iş vaxtı fon-
dunu (t
fay
) hesablamaq üçün təqvim iş günlərinin sayından
(K
təq
) bayram və istirahət günlərin (K
ist
), həmçinin müdi-
riyyətin icazəsi ilə işə çıxılmayan günlərin sayını (K
çıx
)
çıxıb, alınan kəmiyyəti iş növbəsinin uzunluğuna (t
növ
)
vurmaq lazımdır, yəni:
T
fay
= (K
təq
– K
ist
- K
çıx
) • t
növ
Əsas fəhlələrin sayını istehsal proqramının əmək
tutumuna görə, yalnız elə işlər və əməliyyatlar üzrə müəy-
yən etmək olar ki, burada məhsul vahidinin və yaxud işin
yerinə yetirilməsi üçün vaxt məsrəfi normasını təyin et-
mək mümkündür. Digər hallarda əsas fəhlələrin sayını
müəyyən edilməsi üçün xidmət normasından, ya da hasilat
normasından istifadə edilir. Əsas işəmuzdçu fəhlələrin
əməktutumuna görə müəyyən edilməsi üçün istehsal proq-
ramının plan əməktutumunu il ərzində hər orta siyahı fəh-
ləsinin faydalı (nominal) iş vaxtı fondu ilə normanın yeri-
nə yetirilməsini nəzərə alan əmsalın hasilinə bölmək la-
zımdır.
Köməkçi fəhlələr üç qrupa ayrılırlar: a) əsas sex və
istehsal sahələrində normalaşdırılan köməkçi işlərlə məş-
ğul olan fəhlələr; b) yenə həmin sex və istehsal sahələrin-
də normalaşdırılmayan köməkçi işlərlə məşğul olan fəhlə-
lər; c) köməkçi və xidmətedici sex və təsərrüfatlarda çalı-
şan köməkçi fəhlələr. Normalaşdırılan işlərdə çalışan kö-
məkçi fəhlələrin sayının hesablanma metodikası əsas fəh-
lələrin sayının hesablama metodikası aşağıdakı kimidir.
Fərq yalnız ondan ibarətdir ki, burada istehsal proqramının
əməktutumu əvəzinə köməkçi işlərin əmək tutumu əsas
götürülür. Normalaşdırılmayan işlərdə çalışan köməkçi
Dostları ilə paylaş: |