Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

 
 
123 
5.4. Əməyin ödənilməsinin forma və sistemləri 
 
Əmək  haqqı  əməkdən  istifadənin  qiymətidir.  O, 
əməkdən istifadənin saat, gün, həftə ərzində əməkdən isti-
fadənin pulla ifadəsidir. 
Cəmiyyətdə  əmək  haqqı,  hər  bir  fəhlənin  və  ya  qul-
luqçunun əməyinin kəmiyyət və keyfiyyətinə görə ictimai 
məhsulundan  onun  şəxsi  istehlakı  üçün  ayrılan  hissənin 
pulla  ifadəsidir.  Əmək  haqqının  düzgün  təşkil  edilməsi, 
müəssisənin  müvəffəqiyyətlə  işləməsi  və  əmək  məhsul-
darlığının  arası  kəsilmədən  yüksəlməsi  üçün  ən  mühüm 
ilkin şərtlərdən biridir. 
Əmək  haqqı  ictimai  mənafe  ilə  işçinin  öz  əməyinin 
nəticəsi  üçün  maddi  cəhətdən  şəxsən  maraqlı  olması 
arasında qırılmaz əlaqəni ifadə edir. 
İstehsalının  inkişafı  hələ  cəmiyyət  üzvlərinin  bütün 
tələbatını  tamamilə  və  məhdudlaşdırılmadan  təmin  etmək 
səviyyəsinə  çatmadığından  məhsul  bölgüsü  üçün  vahid 
ölçü  müəyyən  etmək  lazımdır.  Belə  bölgü  ölçüsü  yalnız 
zəhmətkeş    tərəfindən  cəmiyyətə  verilmiş  əmək  ola  bilər. 
Həmin şəraitdə əməyə görə aparılan bölgü ictimai mənafe 
ilə  şəxsi  mənafeyi  daha  yaxşı  bir  surətdə  əlaqələndirir. 
Müəssisələrdə  əmək haqqı elə  təşkil edilməkdir ki, isteh-
salın hər cəhətdən genişləndirilməsi və əmək məhsuldarlı-
ğının durmadan yüksəldilməsi üçün işçilərdə öz əməyinin 
nəticələri  üzrə  şəxsi  maddi  maraq  kimi  böyük  bir  qüvvə 
səfərbər edilə bilsin. 
Öz əməyinin nəticələri üzrə işçinin şəxsi maddi ma-
rağını  istehsalın  genişləndirilməsində  real  qüvvəyə  çevir-
mək üçün işçinin əmək haqqını onun əməyinin nəticələrin-
dən  asılı  etmək  lazımdır.  Başqa  şərtlər  bərabər  olduqda, 

---

 
 
124 
əməyin nəticələri hər şeydən əvvəl işçinin bacarıq, biliyin-
dən və onun ixtisasından asılıdır. Buna görə də öz mürək-
kəbliyi və çətinliyinə görə müxtəlif olan işlərin yerinə ye-
tirilməsi  üçün  verilən  əmək  haqqının  miqdarı  da  müxtəlif 
olmalıdır; ixtisaslı mürəkkəb əməyə, sadə əməyə nisbətən 
yüksək  muzd  verilməlidir.  İxtisaslı  əmək  istehsala  daha 
artıq fayda verir, çünki o, eyni vaxt ərzində daha çox mad-
di dəyər  yaratmağa və daha çox istehsal nəticəsi verməyə 
qabildir.  Əməyin  ixtisas  və  məhsuldarlığı  bərabər  olan 
hallarda  ilk  növbədə  ən  yaxşı  işçiləri  məhz  çətin  və  mü-
hüm sahələrə cəlb etmək və bununla da bütövlükdə isteh-
salın  inkişafını  təmin  etmək  üçün  həmin  sahələrdəki  işçi-
lərə daha  yüksək  muzd vermək iqtisadi cəhətdən düzgün-
dür. Sənaye müəssisəsində əmək haqqı şərtləri elə qurulur 
ki, ağır və isti işlərdə, istehsalın başcıl sahələrində işləyən 
fəhlələrə daha yüksək əmək haqqı təmin edilsin. 
Bazar  münasibətləri  şəraitində  fəaliyyət  göstərən 
müəssisələrdə əmək haqqının düzgün müəyyən olunması, 
həm muzdlu fəhlənin əməyinin ədalətli qiymətləndirilməsi 
və  həm  də  sahibkarın  iqtisadi  maraqların  təmin  olunması 
baxımından çox vacibdir. 
Fəhlənin  əmək  haqqının  onun  əməyinin  keyfiyyəti 
(mürəkkəbliyi) və kəmiyyətinə görə (istehsal norması ilə) 
müəyyən  edilməsi  işçinin  ona  qarşı  ədalətli  münasibət 
göstərilməsinə  dair  imicin  formalaşmasına  səbəb  olur. 
       Kəmiyyətcə  çox  və  keyfiyyətcə  yaxşı  əmək  yüksək 
əmək haqqına layiq bilinməlidir. Yüksək ixtisas dərəcəsi-
nə  malik  olan  əmək  cəmiyyətə  yüksək  keyfiyyətli  və  çox 
miqdarda  maddi  nemət  verdiyindən  yüksək  səviyyədə  də 
mükafatlandırılmalıdır,  daha  doğrusu,  ixtisas  sahibinə 
yüksək əmək haqqı verilməlidir. 

---

 
 
125 
Əmək  haqqı  işçilərin  sosial  həyatının  ən  önəmli 
“təsiredicisi”  olduğundan  onu  müəyyən  edən  prinsip  və 
amillər elmi əsaslara söykənməlidir. 
Əmək  haqqı  düzgün  təşkil  edildikdə  əmək  məhsul-
darlığının  yüksəlişi əmək haqqının artımından irəlidə get-
məlidir.  Bu  şərt  olmadan  istehsal  inkişaf  edə  bilməz,  de-
məli,  real  əmək  haqqının  sabit,  planauyğun  surətdə  yük-
səldilməsi də təmin edilə bilməz. 
Orta pul əmək haqqının artımına nisbətən əmək məh-
suldarlığının  artım  surətinin  daha  yüksək  olması  istehsalı 
genişləndirmək,  lazımi  ehtiyatlar  yaratmaq,  zəhmətkeşlə-
rin  rifahını  və  onlara  göstərilən  ictimai-mədəni  xidmətin 
səviyyəsini  yüksəltmək  üçün  vəsait  yığmaq  yolunda 
imkan verir. 
Əmək haqqının düzgün təşkil edilməsinin bir şərti də 
müqayisəlilikdir,  yəni  müəssisədə  bütün  iş  növləri  üzrə 
əməyin ölçüsü ilə  istehlak ölçüsünün müəyyənləşdirilmə-
sinə eyni qayda ilə yanaşmalıdır. 
Buna görə də əmək haqqının düzgün təşkil edilməsi 
müəyyən bir işin icrasına lazım olan vaxtın dürüst və tex-
niki  cəhətdən  əsaslandırılmış  normalaşdırılmasına  və  hə-
min  iş  növünün  haqqının  ödənilməsi  üzrə  dürüst  müəy-
yənləşdirilmiş şərtlərin olmasını tələb edir. 
Əmək haqqı təşkil olunarkən aşağıdakı prinsiplər nə-
zərə  alınmalıdır:  əməyin  kəmiyyət  və  keyfiyyəti;  əməyin 
intensivliyi; iş şəraiti;  əmək  məhsuldarlığı ilə əmək haqqı 
arasındakı  nisbətlər;  istehsalın  coğrafi  yerləşməsi  və  s. 
Əmək haqqının nominal, real, orta aylıq, minimum növlə-
rini fərqləndirirlər. 
Nominal  əmək  haqqı  –  müəyyən  iş  dövrü  ərzində 
fəhlə  və  qulluqçuların  sərf  etdikləri  əməyin  kəmiyyət  və 

---

 
 
126 
keyfiyyətinə uyğun olaraq pul və ya natura şəklində ödəni-
lən  əmək  haqqıdır;  hesablanmış  (bütün  çatası  məbləğ)  və 
ələ verilən əmək haqqı (vergilər çıxılmaqla) fərqləndirilir. 
Əməyə  görə  bölgü  prinsipi  öz  ifadəsini  nominal  əmək 
haqqında  tapır.  Müəssisə  miqyasına  nominal  əmək  haqqı 
əməyə görə bölgü qanununa müvafiq olaraq müəyyən vaxt 
müddəti ərzində hər bir işçinin şəxsi istehlakına daxil olan 
mənfəətin (təsərrüfat hesablı gəlirin) bir qismindən ibarət-
dir. Lakin nominal əmək haqı öz-özlüyündə işçinin ictimai 
məhsulda  faktiki  payını  hələ  müəyyən  etmir,  çünki  bu, 
həmçinin  mallara  və  xidmətlərə  qoyulan  qiymət  və  taarif 
səviyyəsindən, yəni real əmək haqqından asılıdır. 
Real əmək haqqı – maddi nemətlərdə və xidmətlərin-
də  ifadə  olunan  əmək  haqqının  miqdarıdır.  Real  əmək 
haqqının artımı nominal əmək haqqının əmtəələrin qiymə-
ti  və  xidmətlərin  tarifi  indeksinə  nisbəti  ilə  müəyyən  olu-
nur.  Bu  zaman  əmək  haqqından  tutulmuş  vergilərin  məb-
ləği çıxılır. 
Orta aylıq əmək haqqı – müəssisənin hər bir işçisinə 
görə hesablanan əmək haqqının miqdarını səciyyələndirir. 
Orta  aylıq  əmək  haqqı  fondunu  muzdlu  işçilərin  sayına 
bölməklə  müəyyən  edilir.  Mühəndis  –  texniki  işçilərin, 
qulluqçuların, kiçik xidmətedici  heyətin, gözətçilər və  şa-
girdlərin  orta  illik  və  ya  orta  aylıq  əmək  haqqı  müəyyən-
ləşdirilir.  Orta  aylıq  (orta  illik)  əmək  haqqını  müəyyən 
etmək  üçün  aylıq  (illik)  vahid  əmək  haqqı  fondunun  kə-
miyyətini  müəssisənin  orta  siyahı  sayına  bölünmək  la-
zımdır. Fəhlələrin orta aylıq (orta illik) əmək haqqını he-
sablayarkən isə, bundan başqa, orta günlük və orta saatlıq 
əmək haqqı da müəyyən edilir.  

---