Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Bazarın elementləri və tipləri
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Bazarın elementləri və tipləri
Bazar iqtisadiyyatımn fəaliyyət göstərməsi bilavasitə onun elementlərinin funksional fəaliyyətindən asılıdır. Əslində bazarın ilkin və baza elementləri tələb, təklif, qiymət, rəqabət hesab olunur. Lakin bu elementlər əlahiddə, təcrid olunmuş şəkildə deyil, müəj^ən sistem daxilində fəaliyyət göstərirlər: • bazar iqtisadiyyatının ilkin elementi tələbdir. Tələb bazarda əmtəə və xidmətlərə olan tələbat kimi üzə çıxır. İstehlakçılar bazardan bu əmtəo və xidmətləri müəyyən olunmuş qiymətlərlə, mövcud gəlirlərlə ala bilərlər. Tələb sərəncamda olan resursların daha səmərəli istifadə olunmasına stimul yarada bilər; • bazar iqtisadiyyatının digər ilkin elementi təklifdir. Təklif tələbatdan doğmaqla tələb olunan məhsulların müəyyən kəmiyyətdə istehsal olunmasını əsaslandırır. Belə şəraitdə istehsal xərclərinin və qiymətin səviyyəsindən asılı olaraq təklifin həcmi formalaşır. Beləliklə, tələb və təklif bazar mexanizminin mühüm elementləri kimi, maddi nemət və xidmətlərin istehsalçıları və istehlakçıları arasında daimi əlaqənin təmin olunmasına imkan yaradır; • bazar iqtisadiyyatının üçüncü mühüm elementi qiymətdir. Qiymət müəyyən konyunktura çərçivəsində tələb və təklif nəticəsində formalaşır. O həm enib-qalxmalara və tərəddüdlərə meyilli olur, həm də müəyyən coğrafi ərazidə resursların məhdudluğu və nadirliyindən asılı olaraq mövcud əmtəəyə olan tələb və təklifi müəyyən edir. Məhsulun fayda- lılığı, onun istehsal, transaksion, tədavül xərcləri ilə əlaqədar səviyyəsində dəyişikliklər mövcud olur. Tələb və təklifin tarazlı vəziyyətinin yaradılmasında mühüm rol oynayır; 54 » bazar iqtisadiyyatının digor mühüm elementi rəqabətdir. O, mənfəətin maksimum, istehsal xərclərinin minimum səviyyəyə çatdırılmasında bazar subyektləri arasındakı bəhsləşmənin xüsusi formasıdır. Rəqabət şəxsi mənafeyin yaradıcısı kimi, iqtisadi subyektlərin daha çox qazanc əldə etmək motivi olmaqla, cəmiyyətin mənafeyinin ödəyicisi kimi, iqtisadiyyatın daima hərəkətdə olan qüvvəsinə çevrilir. Məhz belə şəraitdə A.Smitin qeyd etdiyi «görünməz əl» prinsipi formalaşır. Rəqabətin əsas funksiyası iqtisadi fəaliyyətin kəmiyyətini müəyyən edən digər elementlərin - qiymətin, mənfəət normasının, faiz dərəcəsinin müəyyən olunmasına və tənzimlənməsinə imkan yaradır; • bazar iqtisadiyyatının ümumiləşmiş şəkildə bir neçə elementini də qeyd etmək olar. Bura istehsalçı və istehlakçılar, iqtisadi əlahiddəliyin bazar infrastrukturu daxildir. Bunların mahiyyəti, funksional fəaliyyəti, əhəmiyyəti haqqında növbəti mövzularda daha ətraflı şərh olunacaq. Bazar iqtisadiyyatının formalaşması əsasən üç başlıca prinsipə əsaslanır: • son hədd prinsipinə; • xərcin alternativ seçim prinsipinə; • iqtisadi səmərəlilik və ya əlverişlilik prinsipinə. Son hədd və ya marjinal prinsipə söykənən bazar subyektləri, orta kəmiyyətə deyil, son kəmiyyətə əsaslanırlar. Nəticədə bazarların dolğunluğu, bazar qiymətlərinin dəyişilməsi - bazar iqtisadiyyatı bir vəziyyətdən digər bir vəziyyədə üzücü şəkildə keçir. Belə şəraitdə bazar məkanının fasiləsiz fəaliyyəti təmin olunmaqla, tələb və təklif arasında kəskin tərəddüd baş vermir və məhsul istehsalçıları ilə istehlakçıları arasında tarazlı vəziyyət təmin olunur. Lakin bazar subyektlərinin çoxluğu, sərbəstliyi, müstəqil qərarlar qəbul etmələri və rəqabət aparmaq imkanları, onları xərclərin alternativ seçimetmələrinə sövq edir. Xərclərin alternativ seçimi, birbaşa xərclərin cəmi ilə əldə olunmayan qazancın məbləği kimi çıxış edir. Bu da resursların 55 istifadəsində və ya sahibkarlıq fəaliyyətində digər üsullarından imtina olunmasıyla əlaqədardır. Bu isə o deməkdir ki, bütün buraxılan imkanlardan asılı olmayaraq bazar iqtisadiyyatı minimum da olsa gəlirin əldə olunmasına təminat verir. Ona görə də iqtisadi subyektlər mövcud olan resurslardan daha səmərəli istifadə olunması yollarının üzə çıxarılması məcburiyyətində qalırlar. Daha səmərəli və ya əlverişli iqtisadi fəaliyyətin aparılması prinsipi qazanc və xərcin müqayisə edilməsinə əsaslanır. Dəyişilən variantlara görə əlverişli və ya səmərəli iqtisadi fəaliyyətin seçilməsi, minimum mənfəətli olsa da, lakin müəyyən miqdar gəlirin əldə olunmasına təminat verir. Bura əlverişli fəaliyyətin meyarı kimi gəlirin əldə olunması imkanı və ya hüququnun olmasıdır. Məhdud kapital resurslarından istifadə olunmasına baxmayaraq həm istehsalçıların, həm də istehlakçıların tələbatları ödənilir. Bazar mexanizminin qeyd olunan prinsiplərinin müxtəlifliyinə baxmayaraq burada mərkəzdə duran bir problem var ki, o da bir tərəfdən tələb və təklif qüvvələri ilə qiymət və rəqabət qüvvələrinin üz-üzə dayanmasıdır. Bu qüvvələr nisbətinin tarazlaşdırılması, bazar sisteminin sivilizasiyalı şəkildə fəaliyyət göstərməsinə təminat verəcək. Bazar təsərrüfatının təşəkkülü tarixi inkişaf baxımından bir neçə tipi ilə səciyyələnir: • azad və ya klassik; • tənzimlənən; • inkişaf etməyən; • deformasiya olunmuş. Bunların arasında əsas iki tip bazar sistemini tam xarakterizə edir ki, biri azad və tənzimlənən tiplərdir. Azad bazar əsasən aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə fərqlənir: - bazar münasibətlərinin qeyri-məhdud iştirakçılarla olması ilə; • iqtisadi subyektlər arasında təkmil rəqabətin mövcud olması ilə; 56 » bütün arzu edənlərin istənilən təsərrüfat fəaliyyətilə məşğul olması ilə; ® istehsal amillərinin mütləq mənada mobilliyi ilə; • kapital resurslarının sərbəst hərəkətinin qeyri-məh- dudluğu ilə; • bazar fəaliyyətinin bütün növləri üzrə informasiyanın ardıcıl təmin olunması ilə; “ bazar subyektlərinin səmərəli və ya əlverişli fəaliyyəti üçün hər cür şəraitin olması ilə; • qeyri-iqtisadi metodların tətbiq olunmaması ilə; • fərqləndirici nişanları olmayan, yekcins məhsul istehsalı ilə; • qiymətlərin yalnız təkmil rəqabət şəraitində qoyulması ilə; • inhisarçıhğın olmaması ilə; ® tamamilə dövlət müdaxiləsinin olmaması ilə. Bu cəhətlərin mövcudluğu, bazarın azad tipinin özü- özünə tənzimlənmə mexanizmini əsaslandırır. Bu da bazar sistemində iqtisadi subyektlərin daha səmərəli və əlverişli davranışlarını, onların bazara sərbəst daxilolma və çıxmalarına imkan yaratmaqla daha çevik şəraitin əmələ gəlməsi olardı. Lakin real həyatda istehlakçıların hüdudsuz tələbatı, iqtisadi mühitin dəyişkənliyi azad bazarın təşəkkülünü məhdudlaşdırır. Bu baxımdan azad bazar müəyyən üstünlüklərə malik olsa da, onun bir sıra çatışmazlıqları üzə çıxır: • iqtisadi subyektlərin davranışında kəskin fərqləri əmələ gətirir; » cəmiyyət üzvlərinin həyat səviyyəsində deformasiyalar yaradır; • təkmil rəqabət yalnız daha gəlirli sahələrin inkişafına şərait yaradır; • istənilən pul kütləsi ilə iqtisadi inkişafın sabitliyini təmin etmək olmur; • təkmil rəqabətlə cəmiyyət həyatında hüquq və normaların qorunmamasına, arzu olunmayan effektlərin mey 57 dana gəlməsinə, ətraf mühitin çirklənməsi, ekosistemin pozulması, anormal vəziyyətin, əxlaqsızlığın əmələ gəlməsinə səbəb olur; • ictimai xidmətlərin təmin olunmasına imkan yaranmır. Müdafiə, dövlət idarəçiliyinə çəkiləcək xərclərə təminat vermir; • fundamental tədqiqatların aparılmasına imkan verən elmi-texniki nailiyyətlərin əldə olunmasına imkan yaratmır; • sosial gərginlikləri daha da dərinləşdirir. Bütün bunları nəzərə alaraq azad bazarı yalnız xülya, abstraksiya adlandırmaq olar. Çünki burada heç bir milli mənəviyyata, dövlətçiliyə cavab verən prinsiplərə üstünlük verilmir. Bu baxımdan azad bazar haqqında danışarkən bu sferadan kənarda qalan insanların vəziyyəti və davranışı, ictimai xidmətlər sferasının mövcudluğunu da unutmaq olmaz. Ona görə də burada keçidin ilk illərində, iqtisadiyyatdan xəbəri olmayanların, hətta olanların da bir çoxu belə hesab edirdi ki, azad bazarın formalaşması hər cür bolluğun təmin olunmasına, təşəbbüs göstərməyə, fəallığın artmasına, hər işləmək istəyənin həyat şəraitinin yaxşılaşmasına gətirib çıxaracaq. Əslində heç bir şəraitdə, heç bir yerdə tam azadlıq və ya sərbəstlik ola bilməz. Bütün azadlıqlar, hər bir cəmiyyətin, millətin, xalqın hüquq və normalarının, mənəvi dəyərlərinin, adət və ənənələrinin imkan verdiyi çərçivədə formalaşır. Ona görə də Amerika iqtisadçısı B.Helbreytin dediyi kimi, «Kim deyir ki, bu günləri A.Smitin dövründəki kimi azad bazar olmalıdır, ancaq belə bazar ola bilməz. Kim insanları buna çağırırsa, onlar stasionar müalicəyə ehtiyacı olan psixi xəstəliyə düçar olan insanlardır». Deməli, tam iqtisadi azadlıq ola bilməz. Lakin iqtisadi inkişafa, cəmiyyətin normal fəaliyyət göstərməsinə təminat verən iqtisadi azadlıqların nailiyyətlərindən istifadə etmək lazımdır ki, bu da sivilizasiyalı bazarın fəaliyyətinə təkan versin. 58 Müasir dövrdə sivilizasiyalı bazar anlayışı, daha çox davamlı inkişafa təminat verən, yəni iqtisadi}^at, sosial həyat, ekologiyanın qarşılıqlı fəaliyyəti və inkişafını əhatə edən humanizm, vətəndaş cəmiyyəti, hər kəsin hüququnu və davranışı qoruyan sistem kimi başa düşülür. Bu baxımdan sivilizasiyalı bazar sisteminin mövcudluğu da çox mürəkkəb, çətin bir prosesdir. Ona görə də onun ilk mərhələsi kimi tənzimlənən bazar tipinin həyata keçirilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Tənzimlənən bazar - dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə etməsi ilə cəmiyyət üzvlərinin sosial və digər tələbatlarının ödənilməsinin həyata keçirilməsinə əsaslanan təsərrüfat fəaliyyətidir. Bəlli olduğu kimi, bazar yalnız fəaliyyət göstərən təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik olan və risk edə bilənlərin mənafelərini ödəyir. Halbuki, cəmiyyətdə belə qabiliyyəti olmayanlar, işsizlər, xəstələr, qoca və uşaqlar da mövcuddur. Başqa sözlə, tənzimlənən bazar, fəaliyyəti nəticəsində mənfi fəsadların aradan qaldırılması, humanizm və ədalətin qorunmasına, bazar fəaliyyəti ilə bağlı hər cür xoşagəlməz məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması ilə əlaqədardır. Tənzimlənən bazar, təsərrüfat fəaliyyətində daha təşəbbüskar olmağı, risk etmək imkanını, əmək motivasiyasmı gücləndirən mexanizmdir. Hətta müasir dünyada gedən iqtisadi böhrandan çıxmaq yolunu yalnız dövlət müdaxiləsi ilə həyata keçirmək mümkünlüyü bir daha özünü təsdiqlədi. Tənzimlənmə prosesi iki istiqamətdə gedə bilər: • birbaşa bazar mexanizminin öz elementləri vasitəsilə: tələb, təklif, qiymət və rəqabətin stimullaşdırılması ilə; • dövlətin, vergi, kredit, sifarişlər vasitəsilə. Tənzimlənən bazar tipinin də ideal forması hələ ki, mövcud deyildir. Çünki bazarın tənzimlənməsi şəraitində təsərrüfat fəaliyyətində dövlətlə bazarın optimal həddi olmalıdır. Optimal hədd çərçivəsində təsərrüfat fəaliyyətinin qurulması hələ ki, Amerika iqtisadçısı V.Lcontyevin qeyd etdiyi kimi dünyanın heç bir ölkəsində mövcud olmamışdır. 59 Natamam bazar dedikdə - burada əsasən bazar elementlərinin qarşılıqlı əlaqə fəaliyyətinin getməməsi nəzərdə tutulur. Alqı-satqı prosesi olsa da, sərbəst mübadilənin aparılması, çevik qiymətqoymanın mümkünsüzlüyü daha qabarıq olur. Ən başlıcası isə bazarın miqyasının genişlənməsi və səmərəli fəaliyyətə olan meylin olmaması, rəqabət mühitinin ya olmaması, ya da ki, inhisarlaşmış formada mövcud olması ilə əlaqədardır. Deformasiyalı bazar dedikdə burada əsasən inzibati- amirlikdən bazar sisteminə keçid şəraitində daha çox aşağıdakı əlamətlər müşahidə olunur: • külli miqdar bazar subyektlərinin milli iqtisadiyyatın bütün sahələri üzrə mövcud olmamasında; • müstəqil iqtisadi fəaliyyətin olmamasında; • əmtəə, əmlak və digər resursların bölgüsündə həddindən artıq mərkəzləşdirilmiş əngəl və bürokratik müdaxilənin olmasında. 2.3. Bazarın prinsipləri və funksiyası Hər bir iqtisadi sistemin formalaşmasını və inkişafını əsaslandıran prinsiplər mövcuddur. Bazar iqtisadi sistemini əsaslandıran prinsiplərə qeyd etdiyimiz kimi aşağıdakılar aiddir: • xüsusi mülkiyyət; • rəqabət; • iqtisadiyyatın açıqlığı; • bazar iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsi. Xüsusi mülkiyyət özünün çoxnövlüyü şəraitində müasir bazar təsərrüfatının əsasını təşkil edir. Müxtəlif bazar subyektləri üçün bərabər institusional əsasların yaradılması təsərrüfatçılıq fəaliyyətinin həm stimullaşmasına, həm sərbəstliyin artmasına, həm də cəmiyyətin iqtisadi mənafelərinin reallaşmasına səbəb olur. Xüsusi mülkiyyət istehsal amillərinin nəticələrinin mənimsənilməsi hüququnu əks etdirən 60 münasibətdir. Bəlli olduğu kimi xüsusi mülkiyyət, ilkin kapital yığımı kimi meydana gəlmişdir. Tarixi iqtisadi proses kimi, o istehsalçıları istehsal vasitələrindən ayırmış, nəticədə bazar münasibətlərinin təşəkkül tapması üçün iki iqtisadi subyektin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur: • iqtisadi resursların mülkiyyətçiləri; • iş qüvvəsi mülkiyyətçiləri. Azərbaycanda son 200 il ərzində ilkin kapital yığımı çar Rusiyasının müstəmləkəçiliyi dövründə qismən mümkün olmuşdur. Xüsusən, XIX əsrin sonunda Bakıda neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar ilkin kapital yığımı yerli milyonçuların timsalında öz əksini tapmışdır. Müstəmləkəyə qədər, Azərbaycan üçün VII əsrdən başlayaraq islam mənəvi dəyərləri çərçivəsində xüsusi mülkiyyət prinsipi formalaşmışdır. Lakin o, tamamilə kapitalist xüsusi mülkiyyət formasından fərqlənirdi. Bu da özünü mülkiyyətin ədalətliliklə, heç bir zorakılığa, qarətə, quldurluğa əsaslanan ilkin sərmayənin əldə olunmamasına söykənməsi ilə əlaqədardır. İslam iqtisadi sistemində mülkiyyət halallığa, kapitalizmdə isə nəyin bahasına olursa-olsun prinsipinə əsaslanırdı. Çar Rusiyası dövründə Azərbaycanda istehsal vasitələri, demək olar ki, müstəmləkə rejiminə uyğun mənimsənilmiş, geniş xalq kütləsi tam soyğunçuluğa məruz qalmışdı. Lakin Rusiyada 1861-ci ildə həyata keçirilən iqtisadi islahatlar Azərbaycanda da milli burjuaziyanın əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. SSRİ-nin dağılmasından sonra ölkəmizdə 1992-ci ildən başlayaraq özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar xüsusi mülkiyyət formalaşmağa başlamış və hal- hazırda onun payı ÜDM istehsalında nəzərəçarpacaq dərəcədə artmışdır. Ölkədə həyala keçirilən özəlləşdirmənin 1 və II proqramları dövründə xüsusi mülkiyyətçilər təbəqəsi artıq demək olar ki, formalaşmışdır. Lakin bununla yanaşı sahibkarlıq fəaliyyəti istiqamətində mövcud olan çatışmazlıqlar, xüsusi mülkiyyətdən istifadə hüququ istiqamətində bir sıra maneələr mövcuddur. Belə maneələrin aradan qaldırılması, 61 istehsal vasitələrinin nəticələrinin mənimsənilməsi, istifadəsi, sərəncam verməsi və sahib olması istiqamətində hüquqların təmin olunmasına gətirib çıxaracaq. Müasir şəraitdə mülkiyyətin özü deyil, Yüklə 2,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|