Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| müstəqil razılaşması
ön plana çəkilməlidir; • mülkiyyətçinin hüququnun iqtisadi məzmunu açıqlanır. Onların iqtisadi subyektlər arasında dəqiq bölüşdürülməsi ilə, hər bir fəaliyyətin nəticəsi, yalnız ona aid olduğu bəlli olduqda kənar effektlər daxili effektlərə çevrilirlər; ■ bazarın uğurlu fəaliyyəti üçün transaksion xərclərin həcmi nəzərə alınmalıdır. Dövlətin müdaxiləsi olmadan kənar effektlərin aradan qaldırılması üçün rasional qərarlar qəbul etmək mümkündür. Bazar şəraiti üçün mülkiyyət sahibinin kimliyi deyil, ondan necə istifadə olunması əsasdır. Yəni resursların kimin əlində olması deyil, ondan neçə səmərəli istifadə olunması vacibdir. Tutaq ki, təmiz hava turizmlə məşğul olan sahibkar və yaxud onu çirkləndirən fabrik sahibi üçün, belə şəraitdə təmiz hava daha çox qazanc əldə edənlər üçün əhəmiyyət daşıyır; 77 ■ transaksion xərclərin həcminin böyüklüyü və istehsalın səmərəliliyinə mülkiyyət hüququnun bölgüsünün təsirinin genişləndiyi zaman dövlətin tənzimlənmə vasitələrindən istifadəyə ehtiyac duyulmur. Çünki mülkiyyətçi hüququnun və ondan istifadənin bazarda alınıb-satılma imkanı mövcuddur; * transaksion xərclərin səviyyəsi mülkiyyət hüquqlarının bölgüsünün əsasında durur. Bölgünün baş verməsi transaksion xərclərin yüksəlməsi ilə birbaşa əlaqədardır; ■ hər bir iqtisadi təhlilin aparılmasında transaksion xərclərə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Transaksion xərclərin bazar təsərrüfatında oynadığı rolun əhəmiyyətli dərəcədə artdığım nəzərə alan digər Nobel mükafatçısı, Amerika iqtisadçısı D.Nort onun əsas tiplərini qeyd etmişdir: ■ bazarlarda əmtəə və xidmətlərin hərəkət şərtləri ilə bağlı olan informasiyaların əldə olunmasına çəkilən xərclər; ■ əməliyyatların aparılması qaydaları və şərtləri ilə bağlı xərclər; ■ əmtəələrin keyfiyyətinin üzə çıxarılması, standartlar sisteminin hazırlanması ilə bağlı, firma nişanlarının qorunması ilə əlaqədar olan xərclər; ■ ədliyyə sisteminin köməyi ilə hüquq rejiminin qorunmasına olan xərclər; ■ bazarda düşünülməmiş davranışla bağlı olan itkilər. Transaksion xərclərinin bu tiplərindən istifadəyə müasir şəraitdə çox böyük əhəmiyyət verilir. Çünki transaksion xərclərindən istifadəyə qədər, son faydalılıq nəzəriyyəsinə əsaslanaraq tədavül sferasmdakı fəaliyyətə, rəqabətin aparılmasına və qiymətqoyma prosesinə diqqət yetirilirdi. Müasir iqtisadiyyatda istehsalın mühasibat uçotu ilə əlaqədar olan məsrəfləri birbaşa xərclər kimi, ticarət və inzibati fəaliyyətlə bağlı olan məsrəfləri də nəzərdə tutulur. Mühasibat xərcləri ilə ticarət və inzibati xərclərin məcmusu rəqabətli xərcin müəyyənləşdirilməsinə imkan verir. 78 Tədavül sferasında fəaliyyət göstərən xərclərin mahiyyəti faktiki olaraq istehsal qanunları ilə bölgü qanunlarının nisbət problemini həm birlikdə, həm də ayrı-ayrılıqda həll etməyə imkan verir. Eyni zamanda istehsal və bölgünün biri-birindən asılılığı transaksion xərclərlə üzə çıxır. Belə olmasaydı onda transaksion xərclərinin həcmi sıfra bərabər olardı. Real həqiqətdə isə transaksion xərclər həmişə müəyyən kəmiyyətdə mövcud olurlar. Bir halda ki, bazar təsərrüfatı səmərəli davranış qaydalarına imkan verir, deməli, istehsal, mübadilə, bölgü prosesi qarşılıqlı əlaqə şəklində fəaliyyət göstərərək istehlak prosesində başa çıxmaqla, yeni bir prosesin başlanğıcını əsaslandırır və daima transaksion xərclərin artımını labüdləşdirir. Ona görə də bazar təsərrüfatçıhğında iqtisadi subyektlərin davranışı, məsrəf və qazanc həddi çərçivəsində baş verən iqtisadi hadisə və proseslərin təhlili daima diqqət mərkəzində durmalıdır. Bazar iqtisadiyyatı, bəşəriyyət tarixində təsərrüfatçılığın təşkilinin mütərəqqi və səmərəli forması olmasına baxmayaraq onun bir sıra ciddi çatışmazlığı var ki, onlar da bilavasitə dövlət, siyasi və digər ictimai, qeyri-dövlət təşkilatları tərəfindən ya aradan qaldırılmalı, ya neytrallaşdınlmalı, ya da ki, yumşaldılmalıdır. Çünki bazar sistemi hansı tipdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq o ədalətsizliyə, sosial fərqliliyə və s. malikdir: ■ heç kəsin işlə təmin olunmasına vəd vermir; ■ əhalinin sosial müdafiəsinə təminat vermir; ■ cəmiyyətin bütün üzvləri üçün əmək hüquqlarının re- allaşdırılmasına şərait yaratmır; “ kənar effektlərdən, yəni ətraf mühitin çirklənməsinə, ekosistemin pozulmasına, narkomaniyaya, alkoqolizmə, əxlaq pozuntularına görə məsuliyyət daşımır; " cəmiyyətin normal fəaliyyətinə imkan verən sahələrin inkişafı üçün məsuliyyət daşımır. Qeyd olunan bu çatışmazlıqların bir qismi sırf azad rəqabətə əsaslanan sərbəsttipli bazar sistemi üçün xarakterik 79 sayılsa da, lakin bütövlükdə bu çatışmazlıqların aradan qaldırılması tənzimlənən tipli bazar sistemində də müşahidə olunur. Ona görə də qeyd olunan çatışmazlıqları, əsasən dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə etməsi ilə aradan qaldırmaq mümkün olur. Yüklə 2,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|