Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| funksiyasına
daxildir: ■ bazar subyektlərinin mənafelərinin reallaşdırılmasmın yüngülləşdirilməsi; ■ fəaliyyət növlərinin ixtisaslaşdırılması əsasında bazar subyektlərinin işinin operativliyinin və səmərəliliyinin yüksəldilməsi; ■ bazar münasibətləri ilə bağlı sənədləşmənin aparılmasının sürətləndirilməsi; ■ işgüzar fəaliyyətdə hüquqi və iqtisadi nəzarət formalarının yüngülləşdirilməsi; ■ sahibkarlıq fəaliyyətinin dövlət və ictimai tənzimlənmə mexanizminin əyaniləşdirilməsi. 81 Bazar infrastrukturunun qeyd olunan elementləri sırasında əsas yeri birja tutur. Birja sözü latın dilində olub «dəri çanta» mənasını verir. Birjalar, XVI əsrdən etibarən meydana gəlməyə başlamış və ticarət əməliyyatlarının aparılması üçün tacir və kommersantların yığışdığı xüsusi yerlər kimi meydana gəlmişdir. İlk birjalar: ■ Antverpenada 1531-ci ildə; ■ Londonda 1566-cı ildə; ■ Sankt-Peterburqda 1703-cü ildə; ■ Nyu-Yorkda - 1792-ci ildə. Birjalarda aparılan ticarətin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, burada fərdi istehsalçılarla istehlakçılar arasında heç bir vasitəçi iştirak etmir. Burada müstəqil seçim və qiymətqoyma mexanizmi fəaliyyət göstərir. Birja fəaliyyətinin tənzimlənməsini dövlət orqanları və müstəqil tənzimləyici orqanlar həyata keçirərək, onun və ayrı-ayrı iştirakçılarının qaydalarını müəyyən edirlər. Birja kütləvi standartlaşdırılmış əmtəələrin topdansatış ticarətinin, valyutaların, iş qüvvəsinin, qiymətli kağızların alqı-satqısı ilə əlaqədar müntəzəm aparılan əməliyyatların təşkilati formasıdır. Birjanın əsas məqsədi bazarın hərtərəfli təşkil olunması ilə əlaqədardır. Hazırda birjalar dövlət və səhmdar cəmiyyətlərinin təşkilatı kimi bir sıra funksiyaları yerinə yetirir: ■ qiymətlərin razılaşdırılması və ticarətin aparılması yerini təklif edir; ■ birja ticarətini təşkil edir; ■ birjada reallaşdırılan məhsulların standartlarını müəyyən edir; " ticarət qaydalarını müəyyən edir; ■ arbitraj müalicələrini tənzimləyir; ■ informasiya fəaliyyəti aparır; ® müəyyən əməliyyatların aparılması ilə bağlı komisyonların əldə olunmasına təminat verir. 82 Birjalarda həyata keçirilən əməliyyatlarda məhsullara görə razılaşmalarda pulun, bank sənədlərinin və s. bir şəxsin əlindən, digərinə sərbəst şəkildə keçir. Birjalardakı əməliyyatları fəaliyyətinə görə belə qruplaşdırmaq olar: ■ real məhsullarla əməliyyat. Məhsullar satıcı tərəfindən müqavilədə göstərilən vaxtda və həcmdə təqdim olunmalıdır. Belə əməliyyatlar forvord adlanır; ■ nisyə və ya nağd olmayan məhsullarla bağlı əməliyyat (gələn ilin kənd təsərrüfatı məhsulu və s.). Belə əməliyyatlar müəyyən vaxtlarda həyata keçirilir. Alqı-satqıda məhsulun özü deyil, ondan istifadə hüququ iştirak edir. Məhsulun vaxtında təqdim olunması cavabdehliyi əsas götürülür. T.Fyuçers əməliyyatlarında real məhsulun qiymət dəyişiklikləri ilə bağlı itkilərin aradan qaldırılması üçün sığortalaş- madan istifadə olunur. Demək olar ki, hazırda dünyada fyuçers birja əməliyyatlarının aparıldığı 150-yə qədər yer mövcuddur ki, burada 54 adda məhsulla əməliyyat həyata keçirilir. Ümumi mal dövriyyəsi ildə orta hesabla 3-5 trln. dollar həcmindədir. Fyuçers əməliyyatlarmm böyük bir hissəsi, yəni 85%-iAmerika birjalarının, 8%-i ingilislərin, 6%-i yaponların payına düşür; ■ mükafat və ya opisionla əməliyyat ödəyiciyə seçim imkanı verir: ya öhdəlik müqavilədə göstərilən müddətdə yerinə yetrilməlidir, ya da ondan imtina olunmahdır. Mükafatın ödəyicisi qiymət dəyişikliklərindən asılı olaraq həm alıcı, həm də satıcı ola bilər. Əgər qiymətlər müntəzəm aşağı düşürsə, ödəyici əməliyyatdan kənarlaşmaq hüququna malikdir. Birja oyunları özünü ən çox bu şəkildə əks etdirir: ■ sığortalanmış əməliyyatlar, bunların da iki tipi mövcuddur: a) birja müqavilələrinin satılması (qısa hucir); b) birja müqavilələrinin alınması (uzun hecir). Belə əməliyyatlar, risk və qiymət dəyişikliyi zamanı gəlirlərin müdafiəsi vasitəsi kimi çıxış edir; • qiymətlərin sonrakı fiksasiyası və ya əmrlə yerinə yetirilməsinə məcbur olan əməliyyatlar. Belə şəraitdə bir tərəf 83 digər tərəfə məhsulun göndərilməsi və müqavilənin bağlanmasının hər hansı momen tində qiymətin qoyulması hüququnu verir. Qiymət iki elementdən ibarət olur: “ birja kotirovkasından (fyuçersdən); " əlavədən və ondan enmədən (bazisdən). Adətən bazis, birja katirovkasını 3%-dən çox üstələmir. Kotirovka dedikdə bu məhsula, qiymətli kağıza və hər hansı pul öhdəliklərinə həm alıcının, həm də satıcının qoymuş olduğu qiymət haqqında cədvəldə göstərilən məlumatdır. Başqa sözlə, ko{irovka cədvəl olub əmtəə, qiymətli kağızın qiyməti haqqında informasiyanı əks etdirir. Birja əmtəəsinə, birja ticarətinə daxil olan predmetlərinə olan tələb əks olunur: “ istehsalın kütləviliyi; ■ standartlığı; ■ mövcud tələbin davamlılığı. Birjada fəaliyyət göstərənlər: ® maklerlər; müəyyən birja əməliyyatları üzrə ixtisaslaşmış hüquqi şəxs statusunda müştərilərin hesabına onların tapşırığını yerinə yetirənlər; " brokcrlər; maraqlı tərəflər arasında əməliyyatların həyata keçirilməsinə vasitəçilik edənlər olub, müştərilərin tapşırığı ilə və onların hesabına fəaliyyət göstərirlər. Xidmətlərinə görə haqq alıb, müştərilərə əlavə olaraq reklamın, kreditin, bazarın öyrənilməsinə görə də xidmət göstərə bilərlər; " dillerlər; əmtəələrin alıb-satması ilə məşğul olan fiziki şəxs və ya firma olub öz hesabına və öz adından çıxış edənlərdir. Onların mənfəəti, əmtəələrin təkrar satışı zamanı qiymət fərqindən əldə olunur. Bundan əlavə, birja praktikasında «buğa» və «ayı» terminlərindən də istifadə edilir. Bunlar alverçilər olub, birincisi əmtəələrin qiymətinin yüksəlməsinə, ikincisi qiymətin aşağı düşməsinə çalışanlardır. Əmtəə birjalarında aşağıdakı funksiyalar yerinə yetirilir: 84 " müxtəlif məhsullar üzrə ticarət əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üzrə müqavilələrin bağlanılması; “ ticarət əməliyyatlarının tənzimlənməsi, ticarət mübahisələrinin həll edilməsi; “ qiymət haqqında məlumat toplayıb və onun dərc olunması; ® istehsalın və digər amillərin qiymətə olan təsirinin vəziyyətini əks etdirən informasiyanın verilməsi. Əmtəə birjalarının əsas predmeti əmtəələr və onların çatdırılması ilə əlaqədar müqavilələrin bağlanmasıdır. Fond birjaları. Qiymətli kağızların alqı-satqısı ilə məşğul olan yerdir. Qiymətli kağızlar, əmlak və ya borc öhdəliklərini əks etdirən sənədləşmə nümunəsidir. Qiymətli kağızlara aiddir: ■ səhmlər; ■ istiqrazlar; ® veksellər; " sertifikatlar və s. Səhm - səhmdar cəmiyyətinə kapitalın qoyuluşunu təsdiq edən və əldə olunacaq mənfəətdən dividend formasında paylanmağa təminat verən qiymətli kağızdır. Səhmdə adətən nominal qiymət göstərilir. Lakin səhmlər birja qiyməti ilə alınıb-satılır. Birja qiyməti, səhmin kursunu müəyyən edir. Birja qiyməti - qiymətli kağızlar bazarında tələb və təklifin təsiri, səhmin orta qiyməti müəyyən olunur. O da dividendin həcminin 100-ə vurulub, faiz formasına bölünməsinə bərabərdir. Səhmin kursunun nominal qiyməti üstələməsini laj və ya ajyo enməsi ilə dirajyo adlanır. Qiymətli kağızların birja ticarətinə daha çox tanınan şirkətlər buraxılır. Fond birjalarının qeyri-sabit inkişafı birbaşa onların gələcək fəaliyyətində uğursuzluğunu əsaslandırır. Çünki belə şəraitdə möhtəkir firmaların sayı artır. Məhsulun faktiki istehsalına deyil, əsaslandırılmamış qiymətli kağızların emissiyasına üstünlük verilir. Dünyada 2008-ci ildə baş vermiş maliyyə böhranının əsas səbəblərindən biri, məhz qiymətli kağızların şişirdilmiş səviyyədə buraxılışı olmuşdur. ABŞ-da 85 ipoteka səhmlərinin buraxılışı buna misal ola bilər. Burada, həmçinin sahibkarların öz maliyyə imkanlarını nəzərə almadan kütləvi şəkildə müxtəlif səhmlərin alınması maliyyə böhranına gətirib çıxara bilər. Fond birjalarında daha təhlükəli cəhət 0 vaxt baş verə bilər ki, iri maliyyə şirkətləri qiymətli kağızların alınıb-satılması barədə əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətlərlə fıktiv əməliyyatlar aparsınlar. Fond birjalarının böhranına, ölkənin iqtisadi siyasətinə dövlət xadimlərinin səhv fəaliyyəti də təsir göstərə bilər. Ümumiyyətlə, fond birjalarının fəaliyyətinə: ■ səhmdar cəmiyyətlərin az və ya çoxluğu; ■ fond bazarı mexanizminin düzgün qiymətləndiril- məməsi; ■ qiymətli kağızlar kursunun dəyişilməsinə səbəb olan amillərin funksional rolunun nəzərə alınmaması; ■ birja əməliyyatlarının özünü doğrultması və müvəffəqiyyət şəraitinin qiymətləndirilməməsi. Əmək birjası - iş axtaranlarla işverənlər arasında, iş qüvvəsinə olan tələb və təklif arasında qarşılıqlı əlaqəni həyata keçirən vasitəçi təşkilatdır. Əmək birjası vasitəsilə həm də işsizlərə sosial yardımlar göstərilir. Əmək birjasının funksiyasına daxildir: • Əmək bazarında qeyd olunmuş müəssisələrdəki boş yerlərlə sərbəst iş qüvvəsinin uçotunu aparmaq; ■ işsizlərə əmək və maddi yardım göstərmək; • işçilərin yenidən hazırlanmasını və ixtisasının yüksəldilməsini təşkil etmək; ■ əlavə iş yerlərini maliyyələşdirmək; ■ əmək bazarında mütəxəssislərin yararlığının ekspertizasını həyata keçirmək; ■ əmək fəaliyyəti ilə bağlı sair xidmətləri görmək. Bazar infrastrukturunun inkişafına müasir şəraitdə informasiya biznesi xüsusi təsir göstərir. İnformasiyanın özü artıq bir tərəfdən biznesin müstəqil sahəsi kimi fəaliyyət gös 86 tərir, digər tərəfdən, bank, birja, sığorta, reklam işi kimi, bazar iqtisadiyyatının infrastrukturuna daxil olub. Yüklə 2,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|