Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Rəqabət
- latın sözü «konkurro» - qarşılaşmaq mənasını verib, bazarın iqtisadi subyektləri arasında istehsalın, satışın və alışın ən yaxşı şəraitinin əldə olunması uğrundakı 62 bəhsləşməni əks etdirir. Belə bir bəhsləşmənin olmasına A.Smit üstünlük verməklə ona azad rəqabət adı vermişdir. Y.Şumpeter göstərirdi ki, rəqabət köhnənin yeni ilə bəhsləşməsidir. Rəqabət alıcılar və satıcıların malik olduqları iqtisadi resurslardan daha yaxşı istifadə olunması hüququnun əldə olunması uğrundakı bəhsləşmədir. Ümumiyyətlə, rəqabət daha əlverişli şəraitin mənimsənilməsi uğrundakı mübarizədir. Rəqabət haqqında sonrakı fəsillərdə daha ətraflı məlumat veriləcəyindən, burada sadəcə onun bazar iqtisadiyyatının mühüm prinsipi olmaq nöqteyi- nəzərincə, bəzi cəhətlərinə toxunacağıq. Beləliklə, rəqabət: • sərfəli təsərrüfatçılıq şəraitinin mənimsənilməsini; • maksimum mənfəətin əldə olunmasını; • istehsal xərclərinin minimuma endirilməsini əks etdirir. Müasir bazar iqtisadiyyatında rəqabətin üstünlüyü onunla müəyyən olunur ki, milli iqtisadiyyatın nəticələri həm daxili, həm də xarici bazarlarda rəqabətqabiliyyətliliyinə malik olsunlar. Ona görə də iqtisadi inkişafın davamlılığının təmin olunması, istər regional, istərsə də ölkə səviyyəsində bazar subyektlərinin sərbəst fəaliyyət göstərməsi üçün antiinhi- sar qanununun tələblərinə ciddi riayət olunmalıdır. Rəqabətqabiliyyətinin təmin olunması keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə bir sıra problemlərlə əlaqədardır: • istehsalın inkişafı bir qayda olaraq aşağı səviyyədə, dünyanın sonayccə inkişaf etmiş ölkələrinin texnoloji bazasına uyğun gəlməməsi ilə; • ölkə əmtəə istehsalçılarının bu istiqamətə meylin zəif olması ilə; • enerjidaşıyıcıları, xam neft və qaz ixracı ölkə büdcəsinin gəlirinin mühüm hissəsini təşkil etdiyindən bu istiqamətdə yanacaq-sənaye kompleksinin və infrastrukturunun inkişafı yaxın gələcəkdə bu sahənin istehsal həcminin məhdudlaşması ilə; 63 • ixrac strukturunun mövcud vəziyyəti milli iqtisadiyyatın dünya bazar konyunkturasındakı tərəddüdləri ilə əlaqədar olması; • yanacaq - xammal sahələrinin üstün inkişafı ixtisaslı kadrlar üçün istənilən kəmiyyətdə iş yerlərinin yaradılmasına təminat verməməsi; • milli iqtisadiyyatın texnoloji cəhətdən inkişafının idxaldan asılılığının artması. Rəqabətqabiliyyətliliyin artması, həm də müssisə səviyyəsində, daxili iqtisadi problemlərin həllində struktur dəyişikliklərinin zəif həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır. Xüsusən torpaq sahələrində bu özünü daha çox əks etdirir ki, bu da xüsusi mülkiyyətin hüquqi təminatlarının qorunması və müdafiəsi ilə bağlı maneələrin aradan qaldırılması ilə əlaqədardır. Rəqabətqabiliyyətliliyin artırılması müasir dünyada gedən iqtisadi böhran kontekstində milli iqtisadiyyatın dinamik inkişafının təmin olunması vasitəsi olmaqla bazar münasibətlərinin rasional şəkildə formalaşmasına təkan verir. Ona görə də bir sıra strateji sahələr istisna olmaqla, milli iqtisadi təhlükəsizliyə xələl gətirməyən və dövlət sərəncamında olan müəssisələr, özəl sektor istiqamətində inkişaf etdirilməlidir. Bununla da iqtisadiyyatın əsas aparıcı həlqəsi kimi müəssisələrin səmərəli fəaliyyətini təmin etmək mümkündür. Bazar tosərrüfatçılığınm rəqabət prinsipi əsasında təmin olunması üçün əsasən aşağıdakı üç vacib istiqamət nəzərə alınmalıdır: • dövlət və özəl müəssisələrin əsas iqtisadi göstəricilər üzrə nisbətinin təmin olunması əsasında bərabər rəqabət mühitinin yaradılmasını; • müəssisələrin mövcud imkanları çərçivəsində, müasir texnologiyaların mənimsənilməsi ilə onların daxili tələbatının ödənilməsi istiqamətində fəaliyyətlərini stimullaşdırmasını; • hər vasitə ilə sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılmasına imkan verən ardıcıl tədbirlərin həyata keçirilməsini. 64 iqtisadiyyatın açıqlıq səviyyəsinin bazar iqtisadiyyatının inkişafında xüsusi rolu vardır. Bu, hər şeydən əvvəl, ondan irəli gəlir ki, milli iqtisadiyyatın daxili potensialının hərəkətə gətirilməsi üçün xarici investorların ölkəyə cəlb olunmasına, inteqrasiya prosesinin sürətlənməsinə təkan verən ixrac yönümlü sahələr inkişaf etdirilsin. Çünki qloballaşan dünya iqtisadiyyatına, yalnız tükənən və bərpa olunmayan xammal və yanacaq resursları ilə iştirak etmək qeyri-səmərəlidir. Ona görə də ölkə iqtisadi potensialı çərçivəsində, ixtisaslaşmaya əsaslanan milli mənsubiyyətli məhsullar istehsalına təkan verən sahələrin inkişafına, xarici investisiyanın cəlb olunmasına üstünlük verməklə, dünya bazarına çıxmaq imkanı əldə etməlidir. Buna görə də dövlət xarici ticarət fəaliyyətində iştirak edə biləcək müəssisələri dəstəkləməli və fərqli iqtisadi şərait yaratmalıdır. Həmçinin dünyanın aparıcı iqtisadi qurumları olan Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı və s. ilə iqtisadi əlaqələrin qurulması, təkcə bazar sisteminin qurulması baxımından deyil, milli mənafelərin qorunması baxımından qiymətləndirilməlidir. Bazar iqtisadiyyatının formalaşmasının mühüm prinsipindən biri də iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsidir. Bazar iqtisadiyyatının inkişafının müasir mərhələsi, dünyanın ən qabaqcıl ölkələrinin timsalında bir daha sübut etdi ki, dövlət müdaxiləsi olmadan baş verən iqtisadi, maliyyə böhranlarının qarşısını almaq mümkün deyil. Deməli, dövlət bazar iqtisadiyyatında həm oyunçu, həm də hakim qismində iştirak etməlidir. Əvvəla, dövlət iqtisadiyyatın inkişafına və idarə olunmasına təkan verən institusional, psixoloji, sosial, hüquqi elementlərin qarşılıqlı əlaqə və asılılıqlar şəklində fəaliyyətinə təminat yaratmalıdır. Digər tərəfdən özü bazar üçün müəyyən etdiyi qanunvericilik normativ sənəd və aktları çərçivəsində fəaliyyət göstərməlidir. Nəhayət, bütün bazar subyektlərinin iqtisadi davranış qaydalarını tənzimləməlidir. Biznes mühitini yaratmaqla onun nə etmək normala 65 rını qorumalı, onun milli mənafelərin reallaşmasmdakı yerini konkretləşdirməlidir. Ona görə də dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi səviyyəsi, onun qeyri-dövlət sektoru ilə olan nisbətin optimallığının təmin olunması nəzərə alınmalıdır. Burada konkret dövr, qarşıya qoyulan strateji məqsəd, mövcud iqtisadi imkan və həyata keçirilə biləcək tədbirlərin seçilməsi ön cərgəyə çəkilir. Bu baxımdan dövlət tənzimlənməsi həm mikro, həm makro, həm mezo, həm də meqo iqtisadi səviyyəli məsələləri qarşılıqlı şəkildə həll etməklə, bir sıra maneələri aradan qaldırmalı və bazar təsərrüfatçılığmın formalaşmasına təkan verən iqtisadi prosesləri stimullaşdırmalıdır. Bazar iqtisadiyyatında dövlətin müdaxiləsi və tənzimlənməsi səviyyəsi aşağıdakılardan ibarətdir: “ bazara daxil olmaq üçün hər cür maneələri aradan qaldırmaqdan; • bəlli olan bürokratik əngəlləri minimumlaşdırmasm- dan; • iqtisadi fəaliyyəti məhdudlaşdıran lisenziyalaşdırmanı aradan qaldırmaqdan; • sahibkarlıq fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən inzibati idarəetmənin ləğv olunmasından; • ictimai nemətlər istehsal edən və qeyri-bazar sektoru hesab olunan sahələrin inkişafını təmin etməkdən; • ölkə, region, yerli, bələdiyyə səviyyəli iqtisadi problemlərin həllini əlaqələndirməkdən və uzlaşdırmaqdan ibarətdir. Qeyd olunan bütün bu prinsiplərin hər birinə ayrı-ayrılıqda deyil, qarşılıqlı əlaqə və təsir şəraitində bazar iqtisadiyyatının təşəkkülü mövcud olur və inkişafı üçün zəruri zəmin yaradılır. Xüsusi mülkiyyət hüququ qorunmasa, rəqabət mühiti olmasa, iqtisadiyyat qapalı inkişaf etsə, dövlətin bazara xas olan institusional dəyişiklikləri həyata keçirilərsə birmənalı şəkildə bazar sisteminin təşəkkülünə nail olmaq olmaz. 66 Bazarın mahiyyətini daha dərindən başa düşmək üçün onun funksiyalarına diqqət yetirmək lazımdır. Ən başlıca funksiyalara aiddir: • reallaşdırıcı funksiya. Burada alıcı və satıcıların mənafeləri tez bir zamanda reallaşır; • özü-özünə tənzimlənən funksiya. Bu özünü istehsalın və istehlakm çeşid strukturu üzrə razılaşmasında, tələb və təklifin qiymət və həcm üzrə tarazlığın qorunmasında əks etdirir; • bölüşdürücü funksiya, iqtisadi resursları tələb və təklifdən asılı olaraq müəyyən qiymət və kəmiyyətlə istehlakçı və istehsalçılar arasında bölgüsünü həyata keçirir; • informasiyaverici funksiya - səmərəli və faydah fəaliyyətin təmin olunması barədə siqnallar verir; • stimullaşdırıcı funksiya, qiymətin aşağı düşdüyü şəraitdə istehsalçılar istehsalı məhdudlaşdırmaqla, yeni texnika, texnologiya, innovasiyaların tətbiqi ilə, daha təkmilləşdirilmiş əmək fəaliyyətini tətbiq etməklə, məhsul vahidinə minimum xərclə, maksimum mənfəət əldə etməyə şərait yaradır; • tənzimlənən funksiya, milli iqtisadiyyatın sfera və regionları üzrə mikro və makrosəviyyəli proporsionallığın istehsal və mübadilə üzrə təmin olunmasına imkan verir; • qənaətçil funksiya, tələbin ölçüsü ilə əməkhaqqının məbləğinə uyğunluğundan asılı olaraq istehlak sferasında tədavül xərclərinin azaldılmasına təkan verir; • təsərrüfat fəaliyyətinin demokratikləşdirici funksiyası, burada özünüidarəetmə prinsipi formalaşmaqla ictimai istehsalı iqtisadi cəhətdən əlverişli olmayan elementlərdən azad etməklə əmtəə istehsalçı - rəqabətçiləri diferensial- laşdırır. 67 |