Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Q min od.
O min od. 195 Adətən inhisarçı bazar hakimiyyətinə malik olan firma öz əmtəələrini müxtəlif qiymətdə, müxtəlif alıcılara sata bilmir. Eyni keyfiyyətli əmtəələrin mövcud orta ümumi istehsal xərcləri ilə müxtəlif qiymətdə, müxtəlif alıcılara satılmasına qiymət diskriminasiyası deyilir. Qiymətlərdəki fərqlə reallaşmanın həyata keçirilməsi nə keyfiyyətin, nə də ki, istehsal xərclərinin müxtəlifliyini deyil, konkret şəraitdə inhisarçının qiymət səviyyəsini təmin etmək qabiliyyətini əks etdirir. Qiymətlərin dəyişdirilməsi: • istehsalın həcmindən; • müxtəlif növlü enmələrin tətbiq edilməsindən; • alıcıların gəlir səviyyəsindən; • alış vaxt və müddətindən və s. amillərdən asılıdır. Keyfiyyətin və istehsal xərclərinin müxtəlifliyi, nəqliyyat və qablaşdırma ilə bağlı xərclərin fərqli xarakterindən asılı olaraq təyin edilən qiymətlər diskriminasiyalı sayılmır. Ümumiyyətlə, qiymət diskriminasiyası özünü üç növdə əks etdirir: • təkmil qiymət diskriminasiyası; bu o vaxt baş verir ki, hər məhsul vahidi bazar qiyməti ilə satılır. Onda hər məhsul vahidindən əldə olunan son gəlir onun qiymətinə bərabər olduğundan, bütün istehlak artığını inhisarçı mənimsəyir. • alış həcmindən asılı olaraq tətbiq olunan qiymət dis- kriminasiyası; burada qiymət bütün alıcılar üçün eynidir. Lakin alış həcminin dəyişilməsindən asılı olaraq müxtəlif güzəştlər həyata keçirilir. Məsələn, sifarişin həcmindən, məhsulun mövsümü satışından, nəqliyyatda gediş haqlarında, gündüz və axşam kino seanslarında, illik qəzet və jurnallara abunə haqlarında, mehmanxana və istirahət yerlərində yay və qış aylarında tariflərdə edilən güzəştləri göstərmək olar. • müxtəlif bazar seqmentlərində qruplaşan müxtəlif alıcılar üçün uyğun reallaşan qiymət səviyyəsi müəyyən olunan diskriminasiya; bura şəhər nəqliyyatında, məsələn, metroda tətbiq olunan müxtəlif kateqoriyalı sərnişinlər üçün müxtəlif tarifləri, mövsümün əvvəlində və sonunda əmtəələrə müəyyən 196 olunan qiymətlər, məsələn, çimərlik məhsullarına, pomidorun, qarpızın, qarğıdalının və s. qiymətini, xarici və ölkə turistləri üçün mehmanxana tariflərini göstərmək olar. Qiymət diskriminasiyasmın əyaniliyini, yuxanda qeyd etdiyimiz şəkil 7 vasitəsilə görmək olar. Tutaq ki, yay mövsümündə Antaliyada istirahəti təşkil edən «Aral» şirkəti sərnişinlərə xidmət göstərir. «Aral» 10 min aviabiletini 500 man. mahiyyətində satır. Belə bir qiymət, son gəlirin son xərcə bərabər gəlməsi əsasında müəyyən edilib. Şirkətin aylıq gəliri 500 min manata bərabər olacaqdır. Lakin yanacağın qiymətinin bahalaşması, işçilərin əməkhaqlarınm artması ilə şirkətin xərcləri və biletlərin qiyməti iki dəfə artıb. Belə şəraitdə satılan biletlərin kəmiyyəti də iki dəfə azalaraq 5 minə enib. Ümumi gəlirin həcminin əvvəlki səviyyədə qalmasına baxmayaraq, aviareysin səmərəliliyini artırmaq məqsədi ilə əlavə gəlirin əldə olunması üçün güzəştlərin həyata keçirilməsinə üstünlük verilir. İndi isə hesab edək ki, «Aral» şirkəti iki müxtəlif sərnişin bazarında fəaliyyət göstərir. Birinci bazarda şəkil 7 a-da daha imkanlı adamlar, biznesmenlər, şoubiznes əhli əhatə olunmaqla, onlar üçün gediş haqqı deyil, istirahətə daha tez çalmaq əhəmiyyətlidir. Ona görə də onlar tərəfindən göstərilən tələb əyrisi qeyri-elastikdir. İkinci bazarda şəkil 7 b-də sərnişinlərdir ki, onlar üçün sürətli çatmaq deyil, qiymət əsas şərtdir. Onda, onlar avtobusla Trabzona, ordan da nisbətən ucuz qiymətlə Antaliyaya uçmağa qərarlıdırlar. Hər iki şəraitdə «Aral» şirkətinin son xərcləri eyni olmasına baxmayaraq, ancaq tələbin elastikliyində fərq mövcuddur. Şəkil 7-dən göründüyü kimi biletin qiyməti 1000 manat olduğu şəraitdə ikinci (7 b) bazarda olan heç bir istehlakçı aviaşirkətin xidmətindən istifadə etməyəcək. Əgər bu qrup istehlakçılara 50% həcmində güzəşt göstərilsə, yəni biletlər 500 manata satılsa, onda hər reys üçün nəzərdə tutulan biletlərin hamısı satılacaq və şirkətin gəliri, hər ay 25 min manat artacaq. 197 Beləliklə, görürük ki, qiymət diskriminasiyası bir tərəfdən inhisarçının gəlirini artırırsa, digər tərəfdən çox miqdarda istehlakçı mövcud xidmət növündən istifadə edə bilir. Qiymətin müəyyən olunması istiqamətində belə siyasətin həyata keçirilməsi hər iki tərəf üçün əlverişlidir. Bununla yanaşı bazar sistemli ölkələrdə çox hallarda qiymət diskrimina- siyası antiinhisar qanunvericiliyinin təsiri altına düşür. Oliqopolik bazar strukturunun meydana gəlməsi müasir sənayeləşmə səviyyəsi yüksək olan ölkələr üçünə xarakterikdir. Oliqopoliya elə mhisar birliyidir ki, burada az miqdarda iri satıcı firmalar olub, eyniadlı və ya xarakterinə görə oxşar məhsulların reallaşması ilə məşğul olurlar. Oliqopoliyaya bəzən «azların rəqabəti» kimi də baxırlar. Oliqopoliyanı xarakterizə edən əsas cəhətlər; • eynicinsli və ya fərqləndirici görünüşlü məhsul istehsal olunması; məsələn, neft, polad, sement bu eynicinsli məhsul istehsal edən oliqopoliyadır. Əgər bazara bir neçə firma fərqləndirilmiş məhsul çıxarırlarsa, avtomobil, diş pastası, siqaret, onda bunlar fərqləndirici oliqopoliya adlanır; • firmaların az miqdarda olması və nisbətən geniş miqyasda fəaliyyət göstərməsi; bu baxımdan sahə xalis inhi- sarlaşmır; • firma - rəqabətçilərin ümumi qarşılıqlı əlaqə və əvəz olunmada olması; Belə ki, bir firmanın fəaliyyəti birbaşa digər firmalara təsir göstərir. Ona görə də sahədə rəqabətli inhisar hökm sürə bilmir; • sahəyə daxil olmaqdan ötrü maneələrin olması; istehsalın miqyasına qənaətin olması, patent inhisarının olması, nadir resurs mənbələri üzrə nəzarətin mövcudluğu, reklama çəkilən xərcin çoxluğu və s. • bazarın bölgüsü üzrə istehsalçıların əməkdaşlığının həyata keçirilməsi və «kartel razılığına» gəlinməsi. Oliqopolik inhisar fəaliyyəti üçün müasir dövrdə neft ixrac edən (OPEK) ölkələrin kartel razılığının həyata keçiril 198 məsi istiqamətində fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək olar. 2008- ci ildən dünya maliyyə böhranının baş verməsi və neftin qiymətinin 150 dollardan 40 dollara enməsi bir neçə dəfə OPEK dövlət nümayəndələrinin təcili görüşməsinə səbəb oldu. Kar- tel razılığı əsasən: • istehsalın həcmi; • qiymətqoyma prinsipi; » bazar payının bölüşdürülməsi və ya «kvota»nın müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqədar olur. İlk baxışdan elə görünə bilər ki, kartel inhisarla eyni mahiyyətlidir. İnhisardan fərqli olaraq, kartel bazara çox təsadüfi hallarda nəzarət edə bilər. Çünki mütləq kartelləş- məmiş firmaların yeridəcəyi siyasəti nəzərə almaq məcburiyyətindədirlər. Bundan əlavə, kartelin iştirakçıları qiymətin aşağı salınması, öz məhsullarını fəal reklam etməklə öz part- nyorlarını aldatmağa cəhd göstərməklə, bazarın müəyyən hissəsini ələ keçirdirlər. Ona görə də əksər kartellər, bazar strukturunu müvəqqəti xarakterizə edirlər. Kartel razılığının fəaliyyət göstərməsi üçün: • kartelin məhsulu qiymətə görə elastik olmamalı; • məhsulun özünə yaxın olan əvəzləyicinin olmaması; • bütün iştirakçıların oyun qaydalarına riayət etməsi. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, oliqopolist firmaların qarşılıqlı təsir dairəsinin gücləndirilməsi üçün daima kartel gücündən istifadə etmək olmur. Ona görə də firmalar qeyri-leqal iqtisadi razılığa girirlər. Bu razılaşma əsasən Yüklə 2,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|