Dərs vəsaitindən

metodlan
Kəşfiyyat tədqiqatımn apaniması zamam başlıca məqsəd problemin başa düşülməsinə və onun həlli ilə əlaqədar hipotezlərin irəli sürülməsinə nail olmaqdan ibarətdir.

Tədqiqatm başlanğıc mərhələsində adətən, marketinq fəaliyyətində meydana çıxan problem haqqında az informasiyalar olur və yaxud heç bir informasiya olmur. Problemin özü kifayət qədər yaxşı təsəvvür olunmadığından onun həlli ilə əlaqədar hipotezlərin irəli sürülməsi mümkün olmur. Ona görə də tədqiqatçılar başlanğıc mərhələdə problemin düzgün təsəvvür olunmasına dair informasiyaların əldə olunmasına çalışırlar. Problemə dair informasiyalar əldə olunduqdan və ona dair təsəvvürlər genişləndikcə həmin problemin həlli ilə əlaqədar yoxlanılması maraq doğuran hipotezlər irəli sürmək mümkün olur. Məsələn, müəssisənin satdığı məhlsullann həcminin azalması onun öz məhsullanna müəyyən etdiyi qiymət səviyyələrinin yüksək olması ilə, onun dilerlərininin və ticarət agentlərinin öz işlərinin Öhdəsindən lazımı səviyyədə gələ bilməmələri, reklamın zəif təşkili ilə s. əlaqədar ola bilər. Öz təsdiqini tapmamış bu gümanlar müəssisənin məhsullarının satışınm azalması üzrə irəli sürülən hipotezlərdir.

Tədqiqat zamanı irəli sürülən hipotezlərin prioritetliyinin dəqiqləşdirilməsi

məqsədilə də axtanş tədqiqatlannan istifadə edilir. Bu zaman praktik baxımdan əhəmiyyət kəsb etməyən ideyalar atılır, qalan ideyaların isə prioritetliyi nəzərə alınmaqla öyrənilir.

Ümumiyyətlə, kəşfiyyat tədqiqatlarmın apaniması zamanı qarşıya aşağıdakı məqsədlər qoyulur:

• 
  tədqiqatın daha dəqiq apaniması üçün problemin formalaşdıniması;
  
• 
  hipotezlərin irəli sürülməsi;
  
• 
  gələcək tədqiqatlarda prioritetlərin müəyyənləşdirilməsi;
  
• 
  konkret istiqamətlərdə tədqiqatın yerinə yetirilməsinin praktik
  

məsələləri üzrə informasiyaların toplanılması;

• 
  analitikin problem haqqında məlumatlılıq dərəcəsinin artırılması.
  

Başlanğıc mərhələdə problem haqqında az məlumatlar olduğuna görə axtanş tədqiqatlan informasiyalann əldə olunması, ayrı-ayrı məsələlərin başa düşülməsi və hipotezlərin irəli sürülməsi baxımından çevik tədqiqat forması hesab edilir. Bu tədqiqatlarm aparılması zamanı tədqiqatın formal (dəqiq işlənib hazırleınmış) layihəsi olmur, hərətərfli düşünülüb hazulanmış anketlərdən və ehtimallı seçmələrdən istifadə edilmir.

Kəşfiyyat tədqiqatlarının aparılması zamanı informasiyalann əldə olunması və ideyaların verilməsi üçün müxtəlif yollara əl atıla bilər. Buna baxmayaraq, marketinqə dair ədəbiyyatlarla tanışlıq göstərir ki, müvafiq ədəbiyyatlarla iş, ekspert sorğuları, fokus-qrupların təşkili və seçilmiş (oxşar) hadisələrin (praktik situasiyaların - keyslərin) həllini axtarış xarakterli tədqiqatlann aparılması zamanı daha faydalıdır.

Problemin həllinə dair hipotezlərin irəli sürülməsinin ən asan və ucuz başa gələn yolu müvafiq ədəbiyyatlar üzərində işləməkdən ibarətdir. Statistik mənbələrə, konseptual ədəbiyyatlara, kommersiya ədəbiyyatlarına, iqtisadi jurnallara və başqa nəşrlərə müraciət etməklə problemə dair cari məlumatlar əldə etmək olar. Ədəbiyyatların seçimi qarşıda duran problemin xarakterindən asılı olur. Məsələn, rəqiblərin fəaliyyətlərini izləmək, onların tətbiq etdikləri strategiyalarını öyrənmək və “profillərini” almaq məqsədilə iqtisadi ədəbiyyatlara müraciət edilir.

Bir sıra hallarda problemə dair cari məlumatlar əldə etməkdən ötrü praktik xarakterli iqtisadi ədəbiyyatlarla müqayisədə nəzəri səpkidə yazılmış ədəbiyyatlar daha faydalı olur. Məsələn, narazı ticarət heyəti üə problemləri olan firma heyətin idarə olunması konsepsiyalanm, heyətin iş metodlannı, prinsiplərini özündə ehtiva edən ədəbiyyatlara müraciət etməklə özünə lazım gələn məlumatlan əldə edə bilər. Bu zaman bir deyil, bir neçə sahə üzrə nəzəri ədəbiyyatlara müraciət edilməsi zərurətinin ortaya çıxması da istisna edilmir. Təkcə yuxanda gətirilən problem məsələ üzrə psixologiya, sosiologiya, kadr menecmenti və s. üzrə nəzəri ədəbiyyatlara, marketinq üzrə jurnallara müraciət olunması zərurəti meydana çıxır. Tədqiqatçı göstərilən problemin həllinə dair sadalanan ədəbiyyatlarla tamş olmaqla, müəssisə daxilində çalışan işçilərin narazılığını (və yaxud razı qalmalanm) şərtləndirən amilləri öyrənə, işçilərin razılığını və ya narazılığım aşkara çıxarmaq üçün hansı metodlara əl atılmalı olduğunu özü üçün dəqiqləşdirə bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, problemə dair cari informasiyaları əldə etmək

məqsədilə ədəbiyyatlarla iş zamanı əsas diqqət problemin izahı üzrə ideyaların verilməsinə və hipotezlərin irəli sürülməsinə yönəldilir. Axtarış tədqiqatlarının aparılması zamanı verilən ideyaların və irəli sürülən hipotezlərin problemi hansı səviyyədə izah etməsi nümayiş etdirilməməlidir. Bu,

sonrakı mərhələdə aparılacaq təsviri və kauzal tədqiqatlar prosesində müəyyənləşdirilə bilər.

Axtanş tədqiqatlarının aparılması zamanı ideyaların vo informasiyaların əldə olunmasının yollarından biri ekspertlər arasında sorğuların həyata keçirilməsidir. Ekspert sorğuları dedikdə tədqiqat predmetindən kifayət qədər yaxşı “baş çıxaran”, çıxardığı nəticə zamanı isə qərəzsiz mövqe nümayiş etdirən insanlar arasında apanlan sorğular başa düşülür.

Ekspertlər arasında problemin izahı ilə əlaqədar sorğular keçirən zaman onların seçilmələrinə ciddi fikir verməli və tələb olunan şərtlərə riayət olunmalıdır. Onlar tədqiqat predmeti haqqında peşəkarcasına bilgiləri, yüksək avtoritetliyi olan və qərəzsiz mövqeləri ilə seçilən insanlar olmalıdırlar. Məsələn, məhsulların bazara “irəlilədilməsi” üzrə tədqiqat aparan zaman praktik marketinq sahəsində təcrübəyə və səriştəyə malik insanlar ekspert qismində sorğuya cəlb olunmaqla informasiya mənbələri və ideya daşıyıcıları rolunda çıxış edə bilərlər. Bu insanlar (ekspertlər) sırasına müəssisənin ali rəhbərliyi, ticarət menecerləri, ayrı-ayrı əmtəələr üzrə menecerlər, ticarət agentləri, topdan və pərakəndə tacirlər və s. daxil ola bilərlər. Baxılan halda ekspertlər kimi sorğuya bölüşdürmə sisteminin bir hissəsi və yaxud vəsiləsi kimi çıxış etməyən insanlar da cəlb edilə bilər.

Ekspert arasında sorğuların keçirilməsi zamanı vaxta və məsrəflərə qənäət problemi onların seçilməsində diqqətli olmağı tələb edir. Sorğuya o insanlar cəlb olunmalıdır ki, onlar problemin izahı üzrə faydalı ideyalar vermək və hipotezlər irəli sürmək iqtidarında olsunlar. Ekspertlər arasında sorğulann keçirilməsi zamanı başlıca məqsəd də məhz bundan - problemə dair faydalı ideyalann və təkliflərin alınmasından ibarət olmalıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, axtanş tədqiqatları prosesində problemə dair ideyaların alınması zamanı əsas diqqət dəyişənlər arasında qarşılıqlı əlaqənin başa düşülməsinə yönəldilir. Bu zaman baş verən cari hadisələrin tam “mənzərəsi”nin alınmasına və yaxud problemi izah etməyə imkan verən ən yaxşı hipotezin seçilməsinə çalışılmır. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, bu, sonrakı tədqiqatlar prosesində dəqiqləşdirilən məsələdir.

Axtanş tədqiqatlannın aparılması zamanı problemin izahı üzrə ideya və təkliflərin alınmasının ən əlverişli üsullarından biri fokus-qrupların təşkilidir. Fokus-qrupların təşkili problem üzrə eyni vaxtda bir neçə nəfərin iştirakı ilə aparılan şəxsi söhbətdir. Bu şəxsi söhbət həmin söhbətdə iştirak edən insanlar arasında aparılan qrup diskussiyasıdır.

Fokus-qruplann təşkili iştirakçıların sayı baxımından fərqli ola bilər. Lakin əksər hallarda sözügedən qrupların tərkibində iştirak edənlərin sayı 8- 12 nəfər arasında dəyişir. Qrupda iştirak edən adamların sayının az olması diskussiyanın normal gedişinin başlıca şərtlərindən biridir.

Qrup üzvləri onlar üçün irəlicədən təyin olunmuş yerdə toplaşaraq tədqiqatın sifarişçisinin mövzusu üzrə söhbətlər aparırlar. Bu zaman diskus

siyanın açılması, onun obyektinin müəyyənləşdirilməsi və lazımi məcraya yönəldilməsi moderator tərəfindən təmin olunur. Diskussiya prosesində iştirak edən hər bir həmsöhbət başqa həmsöhbətin fikirlərinə dair öz mülahizələrini söyləyə və özünün söhbətin mövzusu barədə nə düşündüyünü başqalarının mühakiməsinə buraxa bilir.

Qeyd olunduğu kimi, fokus-qruplar marketinq tədqiqatlannda infor- masiyamn toplamiması məqsədilə daha tez-tez tətbiq olunan metodlardan biridir. Bu metodlar aşağıdakı məqsədlərə nail olunma zamam daha faydalı hesab olimur:

• 
  tədqiqatın sonrakı mərhələsində kəmiyyət baxımından yoxlanılacaq hipotezlərin irəli sürülməsi;
  
• 
  sorğu anketlərinin tərtibi prosesində faydalı ola biləcək informasiyaların əldə olunması;
  
• 
  əmtəə kateqoriyaları üzrə əlavə informasiyaların əldə olunması;
  
• 
  yeni məhsulun konsepsiyası üzrə fikirlərin öyrənilməsi və s.
  

Fokus qrupların tərkibinə respondentlərin ayniması zamam qrup üzvlərinin arasında tədqiqat predmetindən kənar məsələlərlə əlaqədar ziddiyyətlərin olmamasına ciddi fikir verilməlidir. Eyni zamanda, diskussiya iştirakçıları özlərinin hadisə və prosesləri qavrama dərəcələri, təcrübələri və damşıqlarda iştirak etmək (ünsiyyət yaratmaq) qabiliyyətləri baxımından biri-birindən az fərqlənməlidir. Sadalanan bu xüsusiyyətlər baxımından iştirakçılar arasında böyük fərqlərin olması diskussiyamn baş tutmamasına gətirib çıxarır. Ona görə də fokus-qrupların tərkibinin homogen olması problem üzrə informasiyalann və ideyaların generasiyası baxımından çox vacibdir. Lakin bu homogenlik özü də elə olmalıdır ki, problemin izahı üzrə geniş səpkidə baxış bucaqlan ortaya qoyula bilsin.

Fokus-qruplarda ideyaların və informasiyalann generasiyası baxımından əsas rolu moderator oynayır. Moderator diskussiyam elə məcrada aparmalıdır ki, qrup üzvləri arasında qeırşılıqlı fəaliyyət stimullaşdınlsm və onlar tədqiqat obyektinə və predmetinə dair düşündüklərini sərbəst söyləyə bilsinlər. Buna nail olmaqdan ötrü fokus-qrupun moderatoru rolunda çıxış edən şəxs bir sıra tələblərə cavab verməlidir. Marketinqə dair ədəbiyyatlarda onlara aşağıdakıleır aid edilir:

• 
  moderator sürətli mənimsəmə (öyrənmə) qabiliyyətinə malik olmalıdır; o, ilk növbədə, sifarişçinin tədqiqatın aparılmasından nə istədiyinin! yaxşı anlamalı, qrup üzvülərini və onlardan alman ilkin məlumatlan tez başa düşməlidir;
  

• 
  moderator “dost” lider kimi özünü göstərməlidir; o, respondentlər qrupu ilə tez ünsiyyət yaratmaq qabiliyyətinə malik olmalı və adi danışıqlarda xoş adam təsiri bağışlamalıdır;
  
• 
  moderator məlumatlı adam olmalı, lakin hər şeyi də bilən olmama-
  

İldir; о, qrupa tədqiqat predmeti haqqmda məlumatlı adam olduğunu, lakin öyrənilən problem üzrə ekspert olmadığını bildirməlidir;

• 
  moderator dinləməyi yaxşı bacarmalıdır;
  
• 
  moderator diskussiya prosesində iştirakçıları eşitməyi bacarmalıdır;
  
• 
  moderator əla yaddaşa malik olmalıdır; müzakirənin istənilən vax> vaxtında iştirakçılar tərəfindən söylənmiş informasiyaları yaddaşında saxlamaqla həmin informasiyaları əlaqələndirmək bacarığına malik olmalıdır;
  
• 
  moderator qrup üzvlərindən informasiyanın əldə olunması baxımından yaxşı köməkçi olmalıdır;
  
• 
  moderator çevik olmalıdır; qrupla iş zamanı müzakirənin lazımi istiqamətdə getməsi üçün moderator çeviklik göstərməyi bacarmalıdır;
  
• 
  moderator başa düşən şəxsiyyət olmalıdır;
  
• 
  moderator iri planda düşüncə qabiliyyətinə malik olmalıdır; o, qrup müzakirələr zamanı daha mühüm fikirləri az əhəmiyyət kəsb edən fikirlərdən ayırmağı bacarmalı və axırda daha çox əhəmiyyətə malik fikirləri aqreqatlaşdırılmış halda (iri planda) müştəriyə çatdırmaq bacarığına malik olmalıdır;
  
• 
  moderator yaxşı yazma qabiliyyətinə malik olmalıdır; bu, fokus- qruplardan istifadə edən müştərilərin qrup üzvülərinin söylədikləri fikir və ideyaların yazılı şəkildə tələb etmələri ilə əlaqədardır; ona görə də mode- ratof diskussiya prosesində qrup üzvlərindən alınmış praktik xarakterli nəticə və təklifləri qısa xülasə şəklində yazma qabiliyyətinə malik olmalıdır.
  

Qeyd etmək lazımdu* ki, sənaye təyinatlı əmtəələr üzrə təşkil olunmuş qrup diskussiyalan zamanı qrupa rəhbərlik etmək, istehlak təyinatlı əmtəələr üzrə təşkil olunmuş müzakirələrə rəhbərlik etməkdən çətindir. Bu, ondan irəli gəlir ki, moderator, adətən, istehlak təyinatlı əmtəələrin müzakirəsi zamam hansısa bilgilərə malik olur, çünki o özü də, əksər hallarda, həmin əmtəələrin istehlakçısı rolunda çıxış edir. Sənaye təyinatlı əmtəələr üzrə isə, bu, belə deyil. Məhz, buna görə də, sənaye təyinatlı əmtəələr üzrə fokus-qruplann təşkilindən öncə moderator xüsusi hazırlıq keçməlidir. Bu hazırlıq prosesi uzun olmalı və detallaşdınimış şəkildə həyata keçirilməklə sənaye təyinatlı əmtəələr üzrə bütün xırdalıqlan əhatə etməlidir. Ona görə də sənaye təyinath əmtəələr üzrə qrup diskussiyalarının apancısına ödənilən məbləğ də kifayət qədər yüksək olur.

Fokus-qrupun tipik iş müddəti 1,5 saatdan 2 saata qədərdir. Qrup müzakirələr aparmaq üçün müxtəlif yerlər - müştərinin ofisi, tədqiqat apa ran firmanın ofisi, neytral ərazilər, respondentlərdən birinin evi və s. seçilə bilər.

Axtarış tədqiqatlannın aparlılması zamanı problemin izahına dair informasiyaların əldə olunmasının yollanndan biri seçilmiş hadisələrin (keyslərin) təhlilidir. Tədqiqatçı bu halda onu maraqlandıran hadisələrin seçilib ayrılmış nümunələrinin intensiv tədqiqini aparır və ayn-ayn hadisələrin tədqiqindən alman informasiyalan “birləşdirərək” problemi izah etməyə çalışır. O, problemin izahı məqsədilə bir və ya bir neçə nəfərdən

(müxtəlif regionlarda çalışan ticarət agentlərindən, distrubyüterlərdən və s.) dərin (strukturlaşdınimamış) müsahibə götürməklə əhəmiyyət kəsb edən müəyyən informaiiyalan əldə edə bilər.

3. 
   Təsviri tədqiqatlar
   

Marketinq fəaliyyətinin ayn-ayn aspektləri üzrə apanlan tədqiqatların çoxu təsviri marketinq tədqiqatlarıdır. Bu tədqiqatlar aşağıda göstərilən məqsədlər üzrə aparılır:

• 
  təşkilatın, bölüşdürmə kanalının, konkret bazann və yaxud onun
  

seqmentinin rəqabət strukturunun təsvir olunması;

• 
  müəssisəni maraqlandıran ayrı-ayrı qrupların xarakteristikalannm təsviri; məsələn, müəssisənin istehsal etdiyi konkret məhsulun istehlakçıları haqqında informasiyalar toplamaqla “orta alıcı”nın profilinin (gəlirlilik, yaş, təhsil səviyyəsi və s. baxımından) tərtibi təsviri marketinq tədqiqatıdır;
  
• 
  hansısa xüsusi populyasiyadan olan üzvlərin müəyyən davramş tərzləri ilə seçilən insanların əmələ gətirdiyi baş məcmunun təsviri; məsələn, ticarət kompleksindən müəyyən radiusda yerləşən və həmin ticarət kompleksindən məhsul alan insanların təsviri təsviri marketinq tədqiqatlarma aiddir;
  
• 
  baş məcmunun bu və ya digər seqmentində insanlann həyat tərzinin dəyişməsinin təsvir olunması;
  
• 
  xüsusi proqnozlann işlənib hazırlanması; müəssisənin gələcəkdə ayn-ayn diler üzrə sata biləcəyi məhsulların ehtimal olunan həcminin tapılması təsviri marketinq tədqiqatlarıdır.
  

Marketinqə dair ədəbiyyatlarda təsviri tədqiqatlann müəyyən tiplərini fərqləndirirlər. Məsələn, konkret zaman anma və müəyyən müddət ərzində əldə ediləcək təsvirlər baxımından təsviri tədqiqatlann “trayektoriyalar” (zaman sıralan) və “eninə kəsim”lər kimi tiplərini öyrənirlər. “Eninə kəsim” tədqiqatı zamam maraq doğuran hansısa baş məcmudan aynInuş seçmənin elementlərinin konkret zaman amna parametrləri dəqiqləşdirilir və yaxud ölçülür. Zaman sıralanmn (trayektoriyalann) tədqiqi zamam baş məcmudan formalaşdınlmış seçmənin elementlərinin xarakteristikalan zaman keçdikcə - müəyyən müddətdən bir təkrar ölçülür. Zaman keçdikcə seçmə məcmunun elementlərinin hər dəfə yenidən alınan xarakteristikalan trayektoriyalar əmələ gətirir. Seçmə məcmunun elementləri kimi dilerlər, mağazalar, fərdlər, ev təsərrüfatlan və s. çıxış edə bilər.

Təsviri tədqiqatların zaman sıralanmn tədqiqi tipinin özünün də iki növünü fərqləndirirlər: həqiqi (dəyişməyən) siyahı əsasında zaman sırala- rmın tədqiqi və tam əhatəli siyahı əsasında zaman sıralanmn tədqiqi.

Həqiqi siyahı əsasında zaman sıralanmn tədqiqi zamam baş məcmudan formalaşdınlmış seçmə məcmunun elementlərinin (respondentlər) eyni dəyişən üzrə xarakteristikaları alınır və yaxud ölçülür. Həqiqi siyahı əsasında zaman sıralarının tədqiqinə nümunə olaraq ev təsərrüfatlarının hər aydan bir istehlak etdikləri ərzaq məhsullarının miqdarlarının dəqiqləşdirilməsi göstərilə bilər. Bu siyahı əsasında tədqiqat zamam ölçülməsi aparılan dəyişən (istehlak olunan ərzaq məhsullarının miqdan) başqası ilə əvəz olunmur. Bundan fərqli olaraq, tam əhatəli siyahı üzrə tədqiqat zamanı sorğuya cəlb olunan elementlərdən-respondentlərdən zaman keçdikcə başqaları ilə əvəz olunan dəyişənlər üzrə informasiyalar alınır. Məsələn, birinci halda bu, istehsal olunan ərizaq məhsulunun miqdanna dair informasiya olduğu halda, ikinci halda, yeni təklif olunan ərzaq məhsuluna münasibəti xarakterizə edən informasiyalar ola bilər.

Dəyişməyən siyahı əsasında təsviri marketinq tədqiqatları daha tez-tez

aparılır. Bu da onunla əlaqədardır ki, sözügedən tədqiqat tipi ətraflı təhlillər əsasında bazarda gedən dəyişikliklərin tam mənzərəsini almağa imkan verir. Bu tədqiqat vasitəsilə istehlakçıların konkret marka məhsul istehlakından başqa markadan olan məhsul istehlakına keçidinin təsvirini də almaq mümkündür. Məsələn, fərz edək ki, 2000 ailənin müxtəlif markadan olan yuyucu tozların istehlakına dair tədqiqat aparılır. Fərz edək ki, bizim müəssisənin istehsal etdiyi məhsul “A marka” yuyucu tozdur və onun bazarda iki əsas rəqibi - “B marka” və “C marka” yuyucu toz vardır. Bundan başqa, bazarda daha zəif olan rəqib əmtəələr qrupu mövcuddur. Onlann hanusım “D marka” əmtəə qrupu kimi identifıkasiya edək. Tutaq ki, bizim müəssisənin istehsal etdiyi yuyucu tozun qabı yenidən işlənib hazırlanmışdır. Qabın dəyişdirilməsinin satışın həcminə necə təsir göstərməsini dəqiqləşdirmək tələb olunur. Bunun üçün istehlakçılann bizim müəssisənin məhsuluna qabın dəyişdirilməsinə qədərki olan dövrdə (tı dövrü) və qabın dəyişdirilməsindən sonrakı dövrdə (t2 dövrü) hanısı dərəcədə üstünlük vermələrinə baxaq. Fərz edək ki, tı və t2 dövrlərində müxtəlif markadan olan yuyucu tozların satışı aşağıdakı cədvəlin məlumatları ilə xarakterizə edilir.

Cədvəl 4.1

Alınan mark,alar	(tı) zaman dövrü	(t2) zaman dövrü
A	400	500
B	600	540
C	700	660
D	300	300
Cəmi:	2000	2000

Ayn-ayn dövrlərdə “A marka” məhsul satışmın ümumi satışın tərkibində xüsusi çəkisini hesablamaqla qabın dəyişdirilməsinin satışın həcminə necə təsir göstərməsi haqqında müəyyən nəticəyə gəlmək olar. Cədvəl məlumatlanndan göründüyü kimi, tı və t2 dövrlərində sözügedən göstəricinin səviyyəsi müvafiq olaraq 20 % və 25 % təşkil etmişdir. Deməli, qabın dəyişdirilməsi satışın həcminin artımına müsbət təsir göstərmişdir. “A marka” məhsulun, bazar payımn artımı həmin məhsula rəqib olan iki məhsulun - “B marka” və “C marka” məhsulların bazar payının azalması hesabına baş vermişdir. Lakin bu, bazarda baş verənlərin tam mənzərəsi deyil. Ailələrin sayının dəyişmədiyi şəraitdə məhsulım qabmın dəyişdirilməsindən sonra alıcıların əldə etdikləri markalar haqqında tam təsəvvürə malik olmaq üçün aşağıdakı cədvəlin məlumatlanna baxaq.

Cədvəldə verilmiş məlumatlardan hər iki dövrdə ayn-ayn markadan məhsul alan ailələrin sayı, eyni zamanda bu və ya digər markadan olan məhsulların istehsalına keçid aydın görünür. Birinci tı - dövrü ərzində “A marka” məhsulu əldə edən 400 ailənin 350-si ikinci dövrdə (tı) ona öz sadiqliyini saxlamış, qalan ailələr isə

«B marka» məhsulun istehlakma üstünlük vermişlər. 150 ailə t2 dövründə “D

markası”ndan imtina edərək“A markası”ria üstünlük verilmişlər.

Yuxarıdakı cədvəl məlumatlanndan istifadə edərək markaya sadiqliyi də hesablamaq olar. Məsələn, “A marka” məhsula baxsaq görərik ki, ikinci dövrdə bu məhsulu alan 400 ailədən 350-si həmin məhsulu təkrar alnuşdır. Onda bu məhsul markasına sadiqlik səviyyəsi 350:400=0,875-ə bərabər olacaqdır. “B marka” və “C marka” üzrə bu göstəricinin səviyyəsi müvafiq olaraq 75,0 % ((450:600) x 100) və 80

% ((560:700) x 100 %) olacaqdır. Göründüyü kimi, “A marka”sının başlıca rəqibləri hesab olunan “B markası” və “C markası”na istehlakçılann sadiqlik səviyyəsi daha aşağı olmuşdur (cədvəl 4.2).

Cədvəl 4. 2