Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Canlı haqqında müasir baxışlara
xüsusilə müasir dövrdə, həm də əxlaqi-etik xarakterli kəskin problemləri - insan və heyvan üzərində aparılan təcrübələrdə verilən imkanların həddi, biologiyanın inkişafı gedişində insanın irsiyyətə, fiziologiya və psixikasına təsir imkanları və digər problemləri qarşıya qoyur. Çox güman ki, bu cür məsələlərin müzakirəsində, çox vaxt dərin dünyagörüşü məsələlərə toxunanda fəlsəfə kifayət qədər hiss olunan yer tutur. Digər tərəfdən, insanın dünyagömşü mövqeyini nəzəri cəhətdən əsaslandıran fəlsəfə bunları anlayışlar dili ilə aydınlaşdırmağa, açmağa və ifadə etməyə cəhd edir, yəni gələcək səmərəli təhlil üçün onlara şərait yaradır, insanın mövcudluğu baxımından əhəmiyyətli olan, həlli əsasən bioloji idrakdan asılı olan problemləri təhlil etməyə imkan yaradır. Bioloji idrakın nəticələrinin fəlsəfi dünyagörüşünə əhəmiyyəti aşağıdakı faktda əyani özünü göstərir. F.Engels «Lüdviq Feyerbax və klassik alman fəlsəfəsinin sonu» əsərində XIX əsrin ortalarında olan, materialist dialektikanm təbii-elmi əsası kimi çıxış edən üç böyük elmi kəşfi qeyd etmişdir; bu enerjinin saxlanması və çevrilməsi qanunu, orqanizmin hüceyrələr quruluşu və Darvin tərəfindən irəli sürülən təbii seçmə yolu ilə növlərin əmələ gələsi haqqında kəşfdir. Dediyimiz kəşflərdən son ikisi bilavasitə bioloji idrak sahəsinə aiddir; lakin enerjinin saxlanması və çevrilməsi qanununda da biologiyanın rolu açıq gömnür. Darvin təlimi, ilk növbədə, onun həyatın təkamül yolu ilə inkişafı haqqında ideyası və insanın insanabənzər meymundan əmələ gəlməsi haqqında fikirləri XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərindəki fəlsəfəyə olduqca böyük təsir göstənnişdir. Fəlsəfi cərəyanın «həyat fəlsəfəsi» adlanan bütöv bir dəstəsi yarandı. Onların hər biri Darvinin təlimini özünəməxsus şəkildə
şərh etməyə başladı, hətta bəziləri Darvinin təkamül nəzəriyyəsinə yeni şəkildə yanaşaraq özlərinin təkamül şərhlərini irəli sürdülər. Bununla yanaşı sosial-darvinizm daha geniş yayılmışdır, bu təlim bioloji qanunauyğunluğu ictimai həyata keçirir və özlərindən asılı olmayaraq bütöv sinifləri, irqləri daha az inkişaf etmiş, yalnız tabe olmağa meylli olan kateqoriyaya aid edirdilər - irticaçı təlim idi. Darvin özünün bir çox davamçılarından fərqli olaraq bu cür abstrakt fəlsəfi görüşlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Biologiyanın fəlsəfi dünyagörüşü əhəmiyyəti haqqında danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, bütün təbiət aləmindən məhz canlı dialektik inkişafın qanunauyğunluğunun və xarakterinin zənginliyi daha çox aydınlaşdırır. Demək olar ki, dialektik inkişaf - ziddiyyətlərin toplanması və həlli, kəmiyyət dəyişikliklərinin yığılması və yeni keyfiyyətə sıçrayışla keçid, inkarı inkar - həyatın mövcudluq üsuludur, o canlının bütün inkişafında özünü göstərir - həm tək hüceyrə səviyyəsində, həm bütöv orqanizm səviyyəsində, həm ayrıca bioloji növ və biosenoz səviyyədə (müəyyən ərazidə məskunlaşan növlərin öz aralarında qarşılıqlı fəaliyyətləri və əlaqələrin məcmusu) və nəhayət bütöv kimi biosfera sahəsində özünü göstərir. Bu səviyyələrin hamısı üçün eyni olan ümumi xüsusiyyətlərlə yanaşı onların spesifik özünəməxsusluqlarını xarakterizə edən xüsusiyyətləri də vardır. Məsələn, orqanizm səviyyəsində inkişafın ən mühüm tiplərindən biri - dövri inkişaf həyata keçir. Hər bir ayrıca dövrdə anadan olmadan ölümə qədər olan mərhələdə bir-birini əvəz edən qanunauyğun ardıcıllıq müşahidə olunur, həm də bu mərhələlərdən hər biri çox yaxşı fərqlənir. Bu cür aydın dövrilik növlər və ya biosfera səviyyələrində aşkar olunmur. Daim dəyişən, çox vaxt bu
dəyişkənliyin kəskin olmasına baxmayaraq öz eyniliyini saxlayan bioloji orqanizmin inkişafı - insanın iradə və şüurundan asılı olmayaraq, bununla belə, gündəlik təcrübədən ona yaxşı məlum olan qanunauyğun və nizama salınmış proseslərin parlaq nümunəsidir. Ona görə də təccüblü deyil ki, artıq qədim zamanlardan orqanizmin inkişafı ən müxtəlif proseslərin və bizim qavrayış üçün az qavranılan ətraf gerçəkliyin hadisələrinin dərk olunması üçün model kimi çıxış etmişdir. Məsələn, dünyanın yaranmasını izah edən kosmoqonik miflərdə dünyanın əmələ gəlməsi və onun sonrakı inkişafından danışılır. Bu fikirlərə qədim yunan
mütəfəkkirlərinin naturfəlsəfı baxışlarında da rast gəlmək olar. Çox vaxt dünya, kosmos onlar tərəfindən böyük orqanizm kimi verilirdi, bu orqanizm doğuluşdan ölümünə qədər keçdiyi yolda bioloji varlığın inkişafına xas olan bütün təbəqələri keçirdi. Bəli, müasir insan da yalnız gündəlik həyatda deyil, hətta ətraf aləmi başa düşmək və dərk etmək üçün elmi idrakda tez- tez həyat, ölüm, rüşeym, doğum, gənclik, yetkinlik, qocalıq və s. metaformlara əl atmalı olur, bunlar hamısı öz başlanğıcını məhz həmin mənbədən götürmüşdür.
məqsədəuyğundur. İnsanlara bizim planetin çərçivəsi ilə məhdudlaşan yalnız Yer həyatı məlumdur. Artıq bu gün qətiyyətlə bildirməyə cəhd edirlər ki. Yer kürəsindən başqa Günəş sisteminin planetlərindən heç birində həyat yoxdur. Doğrudur yerdənkənar həyat və sivilizasiyanın axtarışı davam edir (məsələn, kosmik məkanda olduqca mürəkkəb üzvi birləşmə aşkar olunmuşdur - bu molekullarm olduqca sadə formaları və Yerdə həyatın kimyəvi bünövrəsidir), ancaq belə bir ehtimalla razılaşmamaq olmur ki. Kainatın bizim öyrənməyimiz üçün
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|