Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycanda tütünçülüyün, eləcə də tütün məmulatının geniş miqyas almamasına əngəl olan başlıca amil yüksək aksiz vergisi alınması (puda 3-4 manat) idi. Dövlət xəzinəni doldurmaq məqsədilə 1914-
cü ildə bu vergini hələ bir qədər də artırdı. Azərbaycanda üzümçülük qədim tarixə malikdi. Lakin onun sənaye bağçılığma çevrilməsi keçən əsrin sonunda baş vermişdir. Azərbaycanın bütün qəzalannda üzümçülüklə məşğul olurdular. Lakin Gəncə quberniyasında Şuşa və Gəncə, Bakı quberniyasında isə Şamaxı və Göyçay üzüm istehsalında fərqlənirdi. Üzümlüklər, əsasən bu və ya digər şəkildə su çıxaniması mümkün olan sahələrdə salınırdı. Əlbəttə, məhdud miqyasda dəmyə torpaqlarda da üzümlüklərə rast gəlmək mümkün idi. Üzüm istehsalı sahibkarlardan xeyli kapital və aqrotexniki qulluq tələb edirdi. Əsrin ilk illərində Gəncə quberniyasında üzümlüklərin sahəsi 11,7 min desyatin idisə, 1913-cü ildə bu, 15,3 min desyatinə çatmışdı. Artım 2 min desyatinə qədər olmuşdu. Eyni dövrdə Bakı quberniyasında üzüm sahələri 10,4 min desyatindən 11,3 min desyatinə qalxmışdı. Naxçıvan qəzasında artım iki dəfə olduğu halda, Zaqatala dairəsində üzümlüklərin ümumi sahəsi dəyişməmişdi. 1901-1913-cü illərdə Azərbaycanda üzümlüklərin ümumi sahəsi 23,7 min desyatindən 29 min desyatinə çatmışdı. Cənubi Qafqazdakı üzüm bağlannın üçdə biri Azərbaycanda yerləşirdi. Əldə olunan üzümün 45%-i də Azərbaycanda istehsal olunurdu. 1901-1913-cü illərdə ölkəmizdə üzüm istehsalı 3,2 milyon puddan 6,2 milyon puda qalxmışdı. Əhalinin qida üçün istifadə etdiyi üzümü də nəzərə alsaq, onda sonuncu rəqəm 7-8 mln. pud götürülməlidir. Üzümlüklərin böyük bir hissəsi mülkədarlann, qolçomaqların və ayn-ayn şirkətlərin əllərində cəmləşmişdi. Bütün üzüm bağlannın 9%-ə qədəri qolçomaqlara məxsus idi. İri şirkətlər həm üzüm, həm də şərab istehsalında həlledici rol oynayırdılar. Becərilən üzümün müəyyən hissəsi yeyintiyə, qalanı isə ölkəmizdəki çoxsaylı şərab zavodlanna emal üçün satılırdı. Azərbaycanda maldarlığın inkişafı üçün kifayət qədər şərait vardı. Ona görə də maldarlıq qəzalann hamısında bu və ya digər dərəcədə inkişaf etmişdi. Maldarlığın əsas növləri qoyunçuluq, iri buynuzlu mal- qara və atçılıq idi. Bunlardan başqa, keçi, dəvə, donuz və qatır da saxlanılırdı. Maldarlıqla məşğul olanlar bir neçə qrupa bölünürdü. Bilavasitə əkinçiliklə və ya kənd təsərrüfatının başqa sahəsi ilə məşğul
olanlar üçün maldarlıq, ancaq istehlak məqsədi daşıyırdı. Belə ailələrdə mal-qaranın sayı minimum həddə idi. Bilavasitə maldarlıqla müntəzəm məşğul olan kəndlilər üçün əmtəə maldarlığı fərqlənirdi. XX əsrin əvvəlində Azərbaycandakı alman kolonistlərinin, habelə Rusiyadan köçürülmüş kəndlilərin yaşadığı yerlərdə baytarlıq məntəqələrinin, təcrübə stansiyalannm yaradılması, müxtəlif xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirləri maldarlığın inkişafına köməklik etməklə yanaşı, yerli maldarların bilik və təcrübəsinin artmasına köməklik gös- srirdi. Maldarlar mal-qaranı yayda yaylağa apanr, payızda qışlağa qayırırdılar. Yaylaqlar və qışlaqlar, əsasən dövlətə məxsus olduğundan naldarlar onu ağır şərtlərlə icarəyə götürürdülər. Maldarlığın daha çox inkişaf edən və faydalı sahəsi qoyunçuluq idi. Qoyunlar qaba yunlu idi. Lakin 50-60 min baş zərif yunlu qoyun yalnız jəncə quberniyasında saxlanılırdı. 1903-cü ildə Azərbaycanda 3 mln. baş qoyun və 1,5 mln-dan çox ribuynuzlu mal-qara var idisə, 1913-cü ildə davarlann və mal-qaranın ayı 5 mln. başı keçmişdi, ölkəmizdə müxtəlif illərdə orta hesabla :00 min başadək at olmuşdur. Kəndlilərin böyük bir hissəsinin mallara və atı yox idi. Heyvanların çoxu mülkədarlara, qolçomaqlara və [ismən ortabab kəndlilərə məxsus idi. On minlərlə baş mal-qarası olan nülkədar və qolçomaq təsərrüfatları vardı. Təkcə onu demək kifayət- lir ki, maldarlıq təsərrüfatlanmn 12-13%-ni təşkil edən 5 minə qədər 'arlı maldarlıq təsərrüfatında bütün xırda buynuzlu heyvanların 60%-i əmlənmişdi. İri maldarlıq təsərrüfatlarında əmtəə südçülüyü, eləcə də •mtəəlik mal-qara yetişdirilməsi geniş miqyas almışdı. Hər il 10-12 nln. manatlıq süd sağılırdı. Qoyunun pendiri, əti, yunu və dərisi xeyli ^lir gətirirdi. Hər il ölkəmizdə əldə edilən 0,5 mln. pud yunun 300- •50 min pudu ixrac edilirdi, ölkə daxilində yundan hər cür istifadə olu- lurdu. Azərbaycan xalçalan dünya bazannda böyük həvəslə alınırdı və •nlar hal-hazırda əcnəbi ölkələrdəki bir çox muzeylərin bəzəyidir. Hesablamalara görə, hər il Azərbaycanda orta hesabla 300 mindən '50 min başa qədər mal-qara satılırdı. İqtisadi yüksəliş dövründə Azər- laycanın tələbatını ödədikdən sonra Rusiyanın mərkəzi-sənaye rayo- lundakı gön-dəri sənayesinin ehtiyacı üçün hər il təxminən 600 min •dəddən çox dəri göndərilmişdi. Kənd təsərrüfatında iribuynuzlu qaramalın, xüsusən kəllərin, öküz- ərin, həmçinin atın və dəvənin faydası çox idi. Torpağın şumlanmasın
da, təsərrüfat işlərinin görülməsində, yüklərin mənzil başına çatdın 1- masında, eləcə də minik və nəqliyyat sahəsində atın və dəvənin rolu misilsiz idi. ölkəmizin məşhur cins atlanna dünya bazannda böyük maraq vardı.
XX əsrin əvvəlində bağçılıq və meyvəçilik kənd təsərrüfatının faydalı sahəsi kimi əhəmiyyətini saxlamışdı. Rusiyanın daxili qubemiya- lannda və dünya bazarlannda meyvəyə, xüsusilə quru meyvəyə böyük tələbat
vardı. Qubanın, Şamaxının, Göyçayın, Ordubadın iqtisadiyyatında meyvəçilik mühüm yer tuturdu. Gəncə quberniyasında Qazax, Gəncə, Cavanşir, Şuşa qəzalannda meyvəçilik yaxşı inkişaf etmişdi. Azərbaycanın ən iri meyvəçilik rayonu Quba və Göyçay qəzalan idi. Məhz bu qəzalardan ən çox quru me>^ə ixrac olunurdu. Naxçıvan qəzası da onlardan geri qalmırdı. 1912-ci ildə Bakı quberniyası və Naxçıvan qəzasından 1,1 mln. puddan çox meyvə qurusu ixra< adilmişdi. Gəncə quberniyasından göndərilən me3rvə də nəzərə alın onda bu rəqəm xeyli artmış olar. Zaqatala dairəsindən hər il 350 nnii puddan çox qoz-fındıq və başqa meyvələr satışa gedirdi. Meyvə qurusu ixracında Quba, Naxçıvan və Ordubad daha çox fərqlənirdi. Azərbaycanın kənd təsərrüfatında kapitalizmin inkişafı muzdlu əməyin tətbiqini genişləndirmişdi. Təsərrüfatlann müəyyən hissəsi kapitalist əsaslarla qurulmuşdu. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycamn kənd təsərrüfatında 106 min nəfər daimi kənd təsərrüfatı fəhləsi və 250 min nəfərədək mövsümi və günəmuzd işçi əməyindən istifadə edilirdi. Bu fəhlələr, başlıca olaraq 30 min qolçomaq və 4-5 min mülkədar-bəy təsərrüfatında, eləcə də kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən, onunla bu və ya digər şəkildə bağlı olan şirkətlərin, həmçinin səhmdar
cəmiyyətlərinin plantasiyalarında işləyirdilər. Kənd
təsərrüfatında hər il Cənubi Azərbaycandan gəlmiş on minlərlə kəsbkarın da əməyindən istifadə edilirdi. Çarizmin Azərbaycanda kəndlilərin pay torpağının azlığına köçürmə siyasəti baxmayaraq, çarizmin müstəmləkəçilik və ruslaşdır- ma siyasəti nəticəsində Rusiyadan buraya köçürülənlərin sayı get-gedə artırdı. Onlar yerli kəndli torpaqlarının hesabına torpaqla təmin edilirdilər. Hesablamalara görə, əsrin birinci beş ilində təkcə Bakı quberniyası ərazisində köçürülənlər üçün 44 min desyatin yararlı torpaq sahəsi aynlmışdı. Quberniyada bəzən bütöv bir kəndin torpaqlannı gəlmə rus kəndlilərinə verirdilər. Rəsmi çar məmurlanndan biri etiraf edirdi ki. 28 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|