Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
Lakin Birinci Dünya müharibəsi işləri yanmçıq qoydu. 1917-ci ildə isə Staxeyev ticarət-sənaye səhmdar cəmiyyəti ilə bağlanmış yeni müqaviləyə görə Daşkəsəndə ildə 20 mln. puddan az olmamaq şərtilə filiz çıxanimalıydı. Azərbaycan başqa faydalı qazıntı yataqlan ilə də zəngin idi. Cavanşir qəzasında Mehmanada və Naxçıvanda Gümüşlüdə ildə təxminən 15 min puda qədər gümüş-qurğuşun filizi çıxanlırdı. Yfingfil səaaye ölkəmizin qiymətli sərvətlərindən olan ipək əsrlər sahələri boyu dünyada Azərbaycanın şöhrətini yüksəltmişdi, Azərbaycanın ipək emalı fabriklərini xammal ilə iki mindən çox kənddə barama becərənlər təchiz edirdilər. Kümdarlar hər il fabriklərə 260 min puddan çox barama satırdılar. Xammal bolluğu ipək emalı fabriklərinin sayca artmasına şərait yaradırdı. Əsrin əvvəlində Rusiya iqtisadiyyatını bürüyən iqtisadi böhran Azərbaycanın ipək sənayesinə ciddi zərər yetirə bilmədi. Doğrudur, 1902-ci ildə 30 xırda müəssisə dayansa da bütövlükdə istehsalda sabitlik pozulmadı. tpək sənayesi ölkəmizin şimal-qərb və cənub-qərb hissəsində geniş yayılmışdı. Cənubi Qafqazda ipək emah sənayesinin mərkəzi olan Nuxa (Şəki) haqlı olaraq «Qafqaz Lionu» adlandınlırdı. 1900-cü ildə xırda müəssisələr nəzərə alınmasa, Nuxa-Zaqatala zonasında 46 fabrik vardısa, 1915-ci ildə onların sayı 87-ni keçmişdi. Müvafiq illərdə Qarabağda və Naxçıvanda, xüsusən Ordubad şəhərində, 14 və 36 fabrik işləyirdi. Bütün fabriklər əcnəbi ölkələrdən gətirilmiş avadanlıqla təchiz edilmişdi. Rusiyada iqtisadi yüksəliş illərində (1910-1914) xam ipəyə artan tələbatla əlaqədar olaraq, Azərbaycanda onlarla yeni ipək istehsal edən müəssisə meydana gəlmişdi. Bəhs edilən dövrdə ipək emalı sənayesində şirkətlər və səhmdar cəmiyyətləri mühüm rol oynayırdılar. İstehsal edilmiş məhsulun beşdə dördündən çoxunu onlara məxsus müəssisələr verirdi. 1913-cü ildə Azərbaycanın ipək sənayesinin illik istehsal məbləği 20 milyon manat olmuşdu. ölkəmizdə istehsal edilən ipək dünya bazarlannda uğurla rəqabət aparırdı. Sahibkarlardan Hacı Məmməd Hacı Rəsul oğlu, Salam Ləti- fov, Rzaqulu Rzayev, Ə. və H.Rəhimov qardaşları. Ağa Musa Məmmədov, l.Nağıyev, M.Babayev, Ş. və A.Sərkərov qardaşları və başqa-- lannın fabriklərində istehsal edilən xam ipək beynəbcalq və ümumrusiya sərgilərində qızıl və gümüş medallar almışdı. Azərbaycanın xam
ipəyindən tək ölkəmizin özündə deyil, Moskvanın, Lodzun, Milanın, Marselin və Lionun ipəktoxuma sənayesində də istifadə edilirdi. Bu dövrdə pambıqçılığın inkişafı ilə yanaşı, pambıqtəmizləmə sənayesi də irəliləməkdə idi. tik pambıqtəmizləmə zavodunun keçən əsrdə meydana gəlməsinə baxmayaraq, sənayenin coşqun inkişafı əsrin əvvəlinə təsadüf edir. Bu dövrdə Şimali Azərbaycanda 100-dən çox pambıqtəmizləmə zavodu vardı. Bu sahədə Gəncə quberniyası birinci yerdə gedirdi. 1908-ci ildə quberniyada 15 zavod olmuşdusa, 1912-ci ildə onlann sayı 28-ə çatmışdı. Gəncədə pambıqtəmizləmə zavodlan «Xlopob>, «Ulduz», «Ümid» şirkətlərinə, Ağdaşda «Səmədov qardaşlan», «Hacı İbrahim Əfəndiyev və K°» ticarət evlərinə, Hacıağa Vahidova, Şuşa qəzasında «Qafqaz pambığı» səhmdar cəmiyyətinə, Hindatxda Fərrux bəy Vəzirova və b. məxsus idi. Bakı qubemiyasındakı 23 zavodun bir hissəsi Uçarda, Kürdəmirdə, Göyçayda, Hacıqabulda, qalanı isə quberniyanın kəndlərində yerləşirdi. Cavad qəzasının Xıllı kəndindəki zavod H.Z.Tağıyevə məxsus idi. 1912-
ci
ildə Naxçıvan qəzasında irili-xırdalı 51 pambıqtəmizləmə zavodu vardı. Zavodlann çoxu texnika ilə təchiz edilmişdi. Azərbaycanlı sahibkarlar trəvan quberniyasının Eçmiədzin və başqa yerlərində 80-dən çox pambıqtəmizləmə zavodu tikdirmişdilər. Qubemiyadakı bütün pambıqtəmizləmə zavodlarının 60%-ə qədəri azərbaycanlı sənayeçilərə məxsus idi. Pambıqtəmizləmə zavodlan ildə 2 milyon puddan çox mahlıc istehsal edirdilər. Sənaye məhsulunun illik dəyəri 32 milyon manatdan yuxan idi. İri zavodlann hər biri ildə 10-50 min puddan artıq, ən iri zavodlar isə 100-150 min pud mahlıc istehsal edirdi. Pambıqtəmizləmə sənayesinə qoyulan kapitalın 80%-i milli kapitala mənsub idi. Mahlıcın müəyyən hissəsi H.Z.Tağıyevin Bakıda və Pctrovsk (Ma- haçqala) şəhərlərindəki, Mahmudbəyov qardaşları və Məstanzadənin Tiflisdəki toxuculuq fabriklərinə satılırdı, qalanı isə Rusiyanın və Polşanın pambıq-parça toxuculuğu sənayesi sahibləri tərəfindən alınırdı. Polşanın əsas kapitalı 10 mln. man. olan 4 iri səhmdar cəmiyyəti, o cümlədən «İ.K.Poznanski» ticarət və sənaye cəmiyyəti Azərbaycanda, həm də pambıq becərməklə məşğul idi. Pambıqtəmizləmə sənayesində 14 səhmdar cəmiyyət və onlarla şirkət fəaliyyət göstərirdi. Bu cəmiyyət və şirkətlər sənayedə hakim rol oynayırdılar. Bu sahədə kapitalın mərkəzləşməsi və istehsalın təmərküzləşməsi özünün yüksək mərhələsinə çatmışdı. 16 Azərbaycanda maldarlığın geniş yayılması gön-dəri istehsalı üçün hərtərəfli imkanlar açırdı. Azərbaycanın, eləcə də Rusiyanın gön-dəri sənayesi üçün ildə 600 min ədəd dəri satılırdı. 1900-cü ildə Gəncə quberniyasında olan 70 belə müəssisənin 5O-dən çoxu Nuxa şəhərində və kəndlərdə yerləşirdi. Bütövlükdə həmin ildə Azərbaycandakı 160 göndəri müəssisəsi 0,5 milyon manatlıq məhsul istehsal etmişdi. 1913-
sayı o qədər də dəyişməmişdi. Lakin iri, hər birində 40 nəfərdən çox fəhlə çalışan zavodların sayı artmışdı. Bütövlükdə ölkəmizin gön-dəri müəssisələri müharibə ərəfəsində artıq 2 milyon manatlıq 100 min pudadək məhsul vermişdilər. Yeyinti Azərbaycanın yeyinti sənayesinin mühüm sahələ- sənayesi rindən olan şərabçılığın, spirt və konyak istehsalının xammal mənbəyini üzümçülük təşkil edirdi. Hər il becərilən 5-6 milyon pud üzümün böyük hissəsi Azərbaycanda emal edilirdi. 1900-cü ildə ölkəmizdə 1000-dən çox şərab-spirt və araq istehsal edən zavod vardı. Həmin ildə l mln.345 min vedrə* şərab, 20 milyon dərəcə spirt və araq əldə olunmuşdusa, 1913-cü ildə şərab istehsalı 4 milyon vedrəyə, spirt, araq və konyak istehsalı 29 milyon dərəcəyə qabtmışdı. Şərab hazırlanmasında Gəncə qəzası xüsusilə fərqlənirdi. Əgər qəzada 1903-cü ildə 880 min vedrə şərab alınmışdısa, 1913-cü ildə bu, iki dəfədən çox, yəni 1 mln. 992 min vedrə olmuşdu. Bakı quberniyasında hazırlanan şərabın, demək olar ki, hamısını Şamaxı və Göyçay qəzala- nnm müəssisələri verirdilər. Azərbaycanın təkcə 4 qəzası (Gəncə, Şuşa, Şamaxı, Göyçay) şərabın 74%-ni istehsal edirdi. Cənubi Qafqazda istehsal edilən şərabın üçdə bir hissəsini Azərbaycan verirdi. Azərbaycanda 5-7 rektifıkasiya (təmizlənmiş) spirti istehsal edən zavod vardı. 1913-cü ildə bu zavodlann 4-ü Gəncə quberniyasında və 3-ü Bakı quberniyasında yerləşirdi. Həmin ildə ölkəmizdəki 9 konyak zavodundan 3-ü Bakı quberniyası və 6-sı Gəncə quberniyasında idi. İstehsal gücünə görə iri müəssisələr hesab edilən Ağdam, Gəncə və Kürdəmir konyak zavodları yüksəkkeyfıyyətli konyak istehsal edirdilər. 1913-
cü ildə Cənubi Qafqazda hazırlanan konyakın 45%-ni Azərbaycan vermişdi. İqtisadi böhrandan sonrakı illərdə sənayenin bu sahələrində şirkət və
səhmdar cəmiyyətlərin şayrftrtrmşdt.-<>^i“ra-raəxsus * Bir vedrə - 10-12 litrə bərabərdir. Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|