Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
və qiymətini hesablamaq üçün münsiflər heyəti yaradılmışdı. Həmin heyət toıpaq pulunun illik məbləğini hesabladıqdan sonra onun qabaqcadan veriləcək faizinin miqdannı elan edirdi. Qanuna görə cəmi 1163 mülk üzrə Bakı quberniyasında 132 min və Gəncə quberniyasında 271 min des. pay torpağı icbari şəkildə satın alınmalı idi. Kəndlilər malcəhət (məhsulun onda biri həcmində vergi) və bəhrə əvəzində də pul ödəyirdilər. Əkinçilik üçün yararsız olan torpaqlar kəndlilərin mülkiyyətinə pulsuz keçirdi. Pay toıpaqlannda salınmış bağ yerləri əvəzində pul ödənilmirdi. Hər iki quberniyada sahibkar mülklərində yaşayan kəndlilər 403 min desyatin torpaq üçün 10,2 mln. manat verməli idilər. Üstəlik dövlət xəzinəsinə həmin pulun 10,5 mln. manata qədər olan faizini ödəyirdilər. Deməli, sahibkar kəndliləri mülkədarlara və dövlətə 20,7 mln. manatdan yuxan pul verməli idilər. Ayn-ayn qəzalarda pay torpağının qiyməti müxtəlif idi. Orta hesabla bir desyatin torpağın qiyməti 15,5 manatdan 44 manata qədər idi. 1912-ci il aqrar qanunu Zaqatala dairəsinin kəndlilərinə şamil edilmədi. Bu, kəndlilərin haqlı narazılığına səbəb oldu. Hökumət bunu nəzərə alaraq 1912-ci il qanununa müvafiq olaraq Dağıstan və Zaqatala dairəsində asılı münasibətlərin ləğv olunması haqqında layihəni 1913-cü il iyulun 7-də qəbul etdi. Qanuna görə, ləğv edilmiş mükəlləfiyyətlər əvəzində bəylərə və kəşgəl sahiblərinə birdəfəlik mükafat olaraq 284 min manat verilirdi. Kəndlilərin əvəzində dövlətin verdiyi bu borc 20 il ərzində xəzinəyə qaytanİmalı idi. 1912-1913-cü illərin aqrar qanunlannm sahibkar kəndlilərini pay torpaqlannın xüsusi mülkiyyətçisinə çevirməsinə, «müvəqqəti mükəl- ləfıyyətli» münasibətlərdən azad etməsinə baxmayaraq, onlan uzun müddətə dövlət xəzinəsinin borclusu etmişdi. Bütün nöqsanlanna baxmayaraq, bu qanunlar Azərbaycan kəndində ictimai təbəqələşməni, eləcə də kapitalist münasibətlərinin inkişafını sürətləndirdi. 1917-ci il kənd təsərrüfatı sayımına görə Azərbaycanın yalnız iki quberniyasında 15837 torpaq sahibinin ixtiyannda 790 min des-ə qədər torpaq sahəsi vardı.
34 I I F Ə S I L X X ƏSRİN ƏVVƏLİNDƏ AZƏRBAYCANDA İCTİMAİ-SİYASİ VƏZİYYƏT § 1. Mövcud quruluşa qarşı etiraz çıxışları Azərbaycan iqtisadiyyatına mənfi təsir edən 1900-1903-cü illərin iqtisadi böhranı əhalinin güzəranını daha da pisləşdirdi. Onlarla müəssisə bağlandı və minlərlə adam işsiz qaldı. Bakıda fəhlələrin xeyli hissəsi küçəyə atıldı, bir hissəsi isə yalnız ayın yansmı işləyə bilirdi. Azərbaycanın sənaye müəssisələrində işsizlərin sayının artmasına baxmayaraq, buraya müəyyən qədər fəhlə axını vardı. Bakını ruslaşdır- maqla əhalinin milli tərkibini dəyişmək məqsədi güdən müstəmləkəçilər bu işə rəvac verirdilər. Sənaye müəssisələrində iş günü 10-14 saata çatırdı. Fəhlələrin əməkhaqqı 20-25% azalmışdı. Qeyri-qanuni cərimələrin sayı çoxalmışdı. Fəhlələrin iş və mənzil şəraiti dözülməz idi. Rəsmi sənədlərdə qeyd edildiyi kimi darısqal, qaranlıq, rütubətli otaqlann hər birində 12-15 fəhlə yaşayırdı. Sabunçu kəndində, hətta qayalann arasındakı mağaralardan mənzil kimi istifadə edilirdi. Qəzalardakı fəhlələrin əməkhaqqı çox az, iş və mənzil şəraiti daha ağır idi. Yüngül və yeyinti sənayesi fəhlələri dözülməz iş şəraitində gündə 10-12 saat işləmələrinə baxmayaraq, cüzi əməkhaqqı alırdılar. Sənayenin bütün sahələrində, xüsusən ipək emalı müəssisələrində uşaq və yeniyetmə əməyindən geniş miqyasda istifadə edilirdi. Uzun iş günü və ağır üzücü əmək uşaqların hələ möhkəmlənməmiş orqanizmini zədələyirdi. Fəhlələrə göstərilən tibbi yardımın vəziyyəti qaneedici deyildi. İpək sənayesi fəhlələrinin böyük bir hissəsi kəndlərdəki fabriklərdə işlədiyinə görə, tibbi yardımdan məhrum idi. Balıq sənayesində vəziyyət daha dözülməz idi. Burada tibbi-sanitariya son dərəcə ağır vəziyyətdə olduğundan balıq vətəgələrində vaxtaşın epidemiya başlayırdı. Xəstəliyə tutulmuş fəhlələrlə çox zaman maraqlanan belə olmurdu. Bəzən xəstə fəhlələri «düzün ortasında Allah ümidinə qoyub çıxıb gedirdilər». Bütün bunlar sənayeçilərə qarşı narazılıq yaradırdı.
Başqa müəssisələrdə də iş şəraiti pis idi. Adi sanitariya və təhlükə- sizlik qaydalanna əməl olunmurdu. Texniki nəzarət və əməyin mühafizəsi üçün çox az tədbir görüldüyünə görə, ölüm və şikəstliklə nəticələnən hadisələr tez-tez baş verirdi. Neft mədənlərində hər bir təzə quyunun qazılması ondan çox adamın ölümü və ömürlük şikəst olması hesabına başa gəlirdi. İş zamanı əmək qabiliyyətini itirən fəhlənin taleyi ilə az maraqlanırdılar. Belə bir şərait fəhlələrin siyasi cəhətdən oyanmasına və inqilabi hərəkatın başlanmasına zəmin yaradırdı. Azərbaycanın, xüsusən Bakının sənaye müəssisələrində Rusiyadan gəlmiş on minlərlə fəhlə çalışırdı. Onlann çoxu tətil hərəkatı təcrübəsinə malik idi. Onlann içərisində peşəkar inqilabçılar da vardı. Bakıda tətil hərəkatımn təşkilatçılan və iştirakçılannın böyük bir hissəsini belələri təşkil edirdi. Tətillərdə müsəlman fəhlələri ?xıif iştirak edirdilər. Milli istiqlalımızın öndəri M.Ə.Rəsulzadənin obyektiv olaraq qeyd etdiyi kimi, bolşeviklərin ideologiyası onlann əxlaqına və təbiətinə yad idi. Lakin onlar ətrafda baş verən siyasi hadisələrdən kənarda qala bilməzdilər. Tədricən tətil və nümayişlərdə azərbaycanlı fəhlələrin sayı çoxalırdı. 1901-
dəməyi fealiyyət göstərirdi. Həmin dəməWərin əsasında RSDFP-nin Bab təşblatı yaradılmışdı. Onun rəhbər heyətində bir nəfər də olsa müsəlman yox idi. Bab sosial-demobatlan 1901-ci ildə «İsba» qəzetinin redaksiya heyəti ilə əlaqə yaratmışdılar. Babda gizli mətbəə də təşbl edilmişdi. «lsba»nın matrisalan 1901-ci ilin sentyabnndan gizli yollarla Babya gətirilirdi. Onun hər nömrəsi burada çoxaldılıb ölkəyə yayılırdı. Mətbəədə, həmçinin tanınmış sosial-demobatların bəzi əsərləri, inqilabi sənədlər çap edilirdi. Bu mətbəə müəyyən fasilələrlə 1906-cı ilin əvvəllərinə qədər Babda fəaliyyət göstərdikdən sonra Peterburqa köçürüldü. Sosial-demobatlarla yanaşı, Babda başqa siyasi cərəyanlann nümayəndələri də fəaliyyət göstərirdilər. İqtisadi böhran illərində Azərbaycanda tətil hərəkatı genişlənirdi. 1901-ci ilin yanvarmda Babda tütün fabrikinin fəhlələri tətilə başladılar. Mart ayında Sabunçuda «Remont» mexanib emalatxanasının fəhlələri tətilə qoşuldular. Həmrəylik günü sayılan 1 May bayramı daha mütəşəkbl keçdi. Orada 200 nəfər iştirak etdi. İyun ayında Sabunçuda mexanib emalatxana fehlələri və sentyabrda Balaxanı şosesindəb mexanib zavodun fəhlələri tətil etdilər. Gəncə dəmiryolçulan arasında da həyəcanlar baş verdi. İlin sonunda Tovuz dəmiryolu stansiyasında işlə 36 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|