Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
Aslandüz batalyonunun əsgərləri keyfiyyətsiz yeməyi qəbul etməkdən boyun qaçırdılar. Şamaxı alayının əsgərləri köhnə paltarlan geyinməkdən imtina etdilər. Noyabnn sonlannda Bakıda Kurinski alayının əsgərləri komandanlığın əmrinə tabe olmaqdan boyun qaçırdılar. Kiyevdən Bakıya göndərilmiş 132-ci Bəndər və 131-ci Tiraspol alaylanmn əsgərləri də inqilabi hərəkata qoşuldular. Dekabnn əvvəllərində Bəndər alayı və digər hərbi hissələrin əsgərlərinin izdihamlı nümayişi oldu. Nümayişi dağıtmaq üçün göndərilmiş Salyan, Samur və başqa alayların əsgərləri öz yoldaşlanna atəş açmaqdan boyun qaçırdılar. Əsgərlərin etiraz çıxışları Gəncədə də güclü idi. Zaqatala hərbi hissəsində də sakitlik pozulmuşdu. Qazaxdakı alayın kazakları yoldaşlarına atəş açmaqdan və polisin göstərişlərini icra etməkdən boyun qaçırdılar. Dekabrda Gəncədəki alaylann əsgərləri 44 maddədən ibarət tələbnaməni komandanlığa verdilər. Kuban kazak dəstəsinin 14-cü piyada batalyonunda həyəcan daha kəskin idi. Bu batalyon tətil etmiş dəmiryolçular və kəndlilərə qarşı çıxmaqdan qəti imtina etdi. Onlar Yevlaxda dəmiryolçulardan xüsusi qatar alaraq Kubana - öz stansiyalanna getdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda inqilabi hərəkata qoşulmuş alaylardakı əsgərlərin xristian olmalanna baxmayaraq, imperiyanın mərkəzində və digər əyalətlərində olduğu kimi, burada da ordu şüurlu və mütəşəkkil şəkildə inqilab tərəfinə keçmədi. 1905-ci ildə inqilabın yüksəldiyi dövrdə Dumaya seçkilər keçirmək haqqında qanun verildi. I906-cı ilin mayında Dumaya seçkilər başlandı. Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimlərindən İ.Ziyadxanov, Ə.Topçubaşov, M.Əliyev, Ə.Muradxanov, Ə.Xasməmmədov birinci Dumaya deputat seçildilər. Dumada müsəlman fraksiyasına görkəmli hüquqşünas Ə.Topçubaşov sədr seçildi. Lakin birinci Duma 1906-cı ilin iyulunda çar tərəfindən buraxıldı. Birinci Duma buraxılan kimi deputatlardan bir qrupu, o cümlədən Ə.Topçubaşov və İ.Ziyadxanov «Vıborq muraciətnaməsi»ni imzaladılar. Qəzəblənmiş çar müraciəti imzalayanlan deputat olmaq hüququndan məhrum etdi və hər biri 3 aylıq həbsə alındı. 1906-cı ilin sonu - 1907-
keçirildi. İkinci Dumaya Azərbaycandan Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, İsmayıl Tağıyev, Mustafa Mahmudov, Zeynal Zeynalov deputat seçildilər. 1907-ci il fevralın 20-də II Duma açıldı. Duma- dakı azərbaycanlı deputatlar, əsasən, müsəlman fraksiyasına daxil olmuşlar və «Kadet» partiyasının mövqeyini müdafiə edirdilər.
Müsəlman fraksiyasının Ə.Topçubaşov tərəfindən hazırlanmış proqramı aynca kitabça halında çap edilmişdi. İkinci Dumanın tərkibi hökumətin ürəyincə deyildi. Ona görə də 1907-ci il iyunun 3-də hökumət dövlət çevrilişi edərək Dumanı qovdu. Sosial-demokrat fraksiyasının üzvləri həbs edildi və III Dumaya seçkilər haqqında yeni qanun verildi. Yeni seçki qanunu son dərəcə müstəmləkəçi xarakter daşıyırdı. Qafqaz, Orta Asiya və Sibir xalqları siyasi cəhətdən «qejn-i-yetkin» hesab edildilər və onlann seçki hüquqlan xeyli məhdudlaşdırıldı. Cənubi Qafqaza verilən deputat yerlərinin sayı bir neçə dəfə azaldıldı. Azərbaycandan III Dumaya yalnız görkəmli hüquqşünas Xəlil bəy Xasməmmədov seçildi. Dumada tək olduğuna baxmayaraq, Xəlil bəy öz üzərinə düşən vəzifələri çox böyük məsuliyyət və peşəkarlıqla yerinə yetirirdi. 3 iyun çevrilişindən sonra Azərbaycanın hər yerində, xüsusilə Bakıda inqilabi hərəkatın əvvəlki hərarəti qalmaqda idi. İyunun 8-də mədən-zavod ko- missiyalannm ümumi yığmcağında tətil etmək üçün tələblər hazırlandı. Tətili neftdaşıyan gəmilərin Xəzər dənizində işlədiyi yay vaxtına təyin etdilər ki, onun davam etdiyi hər bir gün sahibkarlara külli miqdarda zərər vursun. Hazırlanmaqda olan tətildən qorxuya düşən sahibkarlar və hökumət dairələri tətili pozmağa və yaxud heç olmasa payıza qədər təxirə salmağa çalışdılar. Məqsədlərinə çatmaq üçün 1905-ci ildə olduğu kimi, yenə də sahibkarlarla fəhlə nümayəndələri arasında müşavirə kampaniyası keçirməyə cəhd göstərdilər və məqsədlərinə qismən nail ola bildilər. Bununla belə, Bakıda və qəzalarda tətil və nümayişlər davam etməkdə idi. 1907-ci il iyunun 21-də Kür çayı sahilindəki Bankə qəsəbəsində balıq sənaye fəhlələri işi dayandırdılar. Balıq vətəgələri idarəsinin müdiri Canişin dəfrərxanasına məktubunda tətil haqqında belə yazırdı: «Balıq vətəgələrində baş vermiş tətillər Bakının neft mədənləri və za- vodlarındakı tətillərin acınacaqlı nəticəsidir». Balıq sənayesi fəhlələri ağır iqtisadi güzəranlarını yaxşılaşdırmaq üçün 46 maddədən ibarət tə- ləbnamə irəli sürdülər. Maraqlı orasıdır ki, tələbnamədə qadınlann əməkhaqqının həcmi barədə aynca maddə yazılmışdı. Onlara da kişilər qədər məvacib verilməsi tələb olunurdu. Tətili yatırmaq üçün Bakıdan buraya göndərilmiş 100-ə yaxın silahlı əsgərin gəlişini fəhlələr istehza ilə qarşıladılar. İyulun 15-dək davam edən tətil fəhlələrin qələbəsilə başa çatdı. Bankə və ətrafdakı balıq vətəgələrində işləyən 48 fəhlələrin əzəmətli iyun-iyul tətili başqa balıq vətəgələri üçün, nccə deyərlər, örnək və sınaqdan çıxanimış bir təcrübə oldu. Avqustun 14-də Kür boyundakı balıq vətəgələrinin 3 mindən çox fəhləsi yenidən tətilə başladı. Avqustun 25-də sahibkarlar fəhlələrin çoxsaylı tələblərini yerinə yetirməyə məcbur oldular, jyun-iyul və avqust ümumi tətilləri hökumətin yerli orqanlannı elə lərzəyə salmışdı ki, hətta tətillər qurtarandan sonra da vətəgələr polis nəzarətində saxlanılırdı. Hələ bir qədər əvvəl isə iyulun 3-də Şuşa qəzasının 2500 nəfərə qədər ipəkçi fəhləsi tətilə başlamış və sahibkarlara 31 maddədən ibarət tələbnamə təqdim etmişdilər. Bir aydan çox davam edən bu tətil tələblər yerinə yetirildikdən sonra dayandırıldı. Hökumətin sərt tədbirləri və «fövqəladə polis nəzarəti» müddətinin yenidən uzadılmasına baxmayaraq, Azərbaycanda tətil mübarizəsi davam edirdi. 1908-ci il fevralın sonuna qədər Bakının 30-dan artıq sənaye müəssisəsinin 10 mindən çox fəhləsi tətillərdə iştirak etmişdi. Həmin il imperiyada tətilçilərin sayı kəskin şəkildə azaldığı halda, Bakıda əvvəlki illərin səviyyəsi saxlanılmış və tətilçilərin sayı 47 min nəfərə çatırdı. Halbuki bu müddətdə inqilabın mərkəzi sayılan Peterburqda 17 min, Moskvada 10 min nəfər tətil etmişdi. 1909-cu ilin 1 May nümayişində xeyli adam iştirak etdi. 1909-
cu ildən başlayaraq iqtisadiyyatda baş verən canlanma və yüksəliş fəhlə hərəkatında da müəyyən canlanmaya səbəb oldu. Sənayenin inkişafı istehsalın genişlənməsi ilə yanaşı, fəhlələrin sayca artmasına və təmərküzləşməsinə gətirib çıxarmışdı. Fəhlələr ən iri müəssisələrdə cəmləşmişdi. Lakin onlann iş və mənzil şəraiti ağır idi. İstehsalda texniki təhlükəsizlik işləri qaydasında deyildi. İş günü 10-14 saat davam edirdi. Tibbi xidmət yarıtmaz vəziyyətdə idi. Belə bir şəraitdə fəhlələrin aldıqları əməkhaqqı çox hallarda onlann minimum ehtiyaclarını belə ödəmirdi. Ona görə də yeni iqtisadi yüksəliş dövründə fəhlələr bütün bu kəm-kəsirlər üçün sahibkarlara müraciət edir, tələbləri yerinə yetiriİməyəndə işi dayandırıb tətilə başlayırdılar. 1910-
iştirakçısı olan bu tətillərdə ancaq iqtisadi tələblər irəli sürülürdü. 1912-ci il aprelin 4-də Sibirdə Lena mədənlərində fəhlələrin gülləba- ran edilməsi Azərbaycanda inqilabi hərəkatın yüksəlişinə təkan verdi. Bakı fəhlələri yüksək şüurluluq göstərərək bir günlük əməkhaqlanm toplayıb Lenada öldürülən fəhlələrin ailələrinə göndərdilər. Tətil təkcə Bakıda deyil, qəzalardakı iri sənaye müəssisələrini də əhatə etdi. 49 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|