Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MƏTNĠN LĠNQVĠSTĠKASI Ġstər xarici dilçilikdə, istərsə də Sovet dilçiliyində dilin sintaktik-konstruktiv yarusu üzərində geniĢ elmi-tədqiqat iĢləri aparılır. Məlumdur ki, dil vahidləri məhz sintaktik mahiyyət aldıqdan sonra ünsiyyət elementinə çevrilir. Burada dil vahidləri həndəsənin stereometriya hissəsindəkinə uyğun olaraq yeni xəyali mahiyyət alar. Doğrudan da, dilin baĢqa səviyyələrinə nisbətən sntaksisdə dil vahidləri yeni xəyali keyfiyyətlər alır. Belə vahidlər məhz cümlənin sintaktik-konstruktiv və məntiqi-semantik keyfiyyət almasını Ģərtləndirir. Ġndiyədək cümlə dilin ən böyük vahidi hesab edilirdi. Dilçilikdə yeni sahənin “Mətn dilçiliyi”nin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq cümlə ən böyük dil vahidi statusunu itirdi. “Mətn linqvistikası” termini dilçiliyimizdə yenidir. Onu baĢqa cür “Mətn dilçiliyi” adlandırmaq çətindir. Ona görə də “Mətn linqvistikası” kimi qəbul etmək lazım gəlir. Mətnin quruluĢu, mündəricəsi, strukturası, sərhədləri, tərkibi və s. kimmi problemlər dilçi alimlərin diqqətini çoxdan cəlb etmiĢdir. Müasir dilçilikdə ən aktual problemlərdən biri tam fikir toplusunun – mətnin sintaksisidir. Bu sahədə geniĢ elmi-tədqiqat iĢləri aparılır. Çünki mətn dil və nitq faktı kimi həm linqvistik-konstruktiv, həm də məntiqi-semantik qanunlar əsasında formalaĢır. Burada hətta fəlsəfi-məntiqi anlayıĢlar da vardır. Mətn üzərində aparılan linqvistik tədqiqat tarixi qədim olsa da, bu anlayıĢ əsl mənada çex alimi V.Mateziusun adı ilə bağlıdır. Doğrudur, XIX əsrdə rus dilçilərindən A.M.PeĢkovski, F.F.Fortunatev, L.V.ġerba və baĢqa alimlər bu sahədə elmi-tədqiqat iĢləri aparmıĢlar. Belə ki, F.F.Fortunatov “psixoloji hökm” və ya “fikirdə cümlə” ilə “qrammatik cümlə” və ya “nitqdə cümlə” anlayıĢlarını fərqləndirməyə çalıĢmıĢdır. Lakin o da bu iki anlayıĢın fərqini görə bilməmiĢdir. A.M.PeĢkovski də F.F.Fortunatov kimi “psixoloji hökm” anlayıĢından istifadə etmiĢdir. Amma o bu anlayıĢı nitqə də aid etmiĢdir. Nəticədə, belə bir qənaətə gəlmiĢdir ki, nitqdə psixoloji xəbər (predikat – A.B.) məntiqi və ya psixoloji vurğu ilə ifadə edilir. Buna görə də A.M.PeĢkovski intonasiya və söz sırasını “köməkçi” sintaktik vasitə hesab etmiĢdir. V.Mateziusun bu sahədəki əsərləri meydana gəldikdən sonra cümlənin aktual üzvlənməsi nəzəriyyəsi bütün çex dilçilyində və baĢqa ölkələrdə məĢhurlaĢmağa baĢladı. Matezius XIX əsrdə fransız dilçisi A.Veymein bəzi ideyalarına əsaslanaraq aktual üzvlənmə probleminin məntiqə deyil, məhz dilçiliyə aid olduğunu sübut etdi. Aktual üzvlənmə komponentləri kimi “əsas” və “nüvə” anlayıĢlarını da dilçiliyə o gətirmiĢdir. V.Mateziusun tədqiqatından sonra cümlənin formal və aktual üzvlənməsi məsələsi konkretləĢdi. Cümlənin aktual və formal üzvlənməsi – hər bir dildə baĢ verən ən ümdə xarakter cəhətlərdən biridir. Bundan sonra çex alimləri F.DaneĢin, Y.Firbasın, P.Adamsın, Y.Mistirkanın əsərlərində bu məsələ həm ekstensiv, həm də intensiv Ģəkildə həll edildi. Sovet dilçiliyində mətnin linqvistikası problemlərindən ilk dəfə K.Q.KruĢelniskaya bəhs etmiĢdir. K.Q.KruĢelinskaya aktual və fikri üzvlənmə anlayıĢlarına “məlum” və “yeni” anlayıĢlarını əlavə etmiĢdir. O bu məsələnin məntiqi mahiyyətindən daha çox sintaktik qrammatik xəhətinə fikir verir. Müasir xarici dilçilikdə də mətnin linqvistikası problemləri dərindən və hərtərəfli tədqiq edilməkdədir. Ġngilis, alman, çex, polyak və fransız dilçiləri Matezius nəzəriyyəsini geniĢ tətbiq edərək, hind-Avropa dilləri üzərində əhəmiyyətli tədqiqat aparırlar. Belə ki, ingilis dilçisi Karel Qauzenblaz “Nitq yaradıcılığının xarakteristikası və təsnifi”, polyak alimi Petr Seqal “Mətnin linqvistikası proqramı haqqında”, alman dilçisi Ziqfrid ġmidt “Mətn” və “Tarix” Baza (əsas) kateqoriyalardır”, habelə Volqanq Dressler “Mətnin sintaksisi” kimi əsərləri ilə bu sahədə geniĢ Ģöhrət tapmıĢlar. Azərbaycan dilçiliyində bu məsələ, demək olar ki, təzədir. Doğrudur, otuzuncu illərin qrammatika dərsliklərində cümlənin formal-qrammatik təhlili ilə yanaĢı, məntiqi-fikri təhlilindən də bəhs edilirdi (Xüsusilə Azərbaycan dilinin qrameri kitabındakı “ruhi təhlil” anlayıĢları bu qəbildəndir). Amma müasir dilçilik səviyyəsində ilk linqvistik təhlil son illərdə aparılmıĢdır. Belə ki, filoloji elmlər namizədi Ə.Xəlilov namizədlik dissertasiyasında linqvistik-sintaktik əlaqə vasitələri səviyyəsində əvəzliyin rolundan bəhs etmiĢdir. Azərbaycan dilçiliyində mətnin linqvistikası ilə əlaqədar tədqiqatlardan biri də F.Ağayevanın “ġifahi nitqin sintaksisi” adlı əsəridir. Burada müəllif replika, dialoq, dialoqda fonetik-sintaktik vasitələrin rolu və s. məsələlərinə toxunur. Azərbaycan dilçiliyində sintaksisin nəzəri problemlərinə geniĢ mənada – hərtərəfli Ģəkildə K.Abdullayev toxunmuĢdur. O, “Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri” adlı doktorluq dissertasiyasında mətnin sintaksisi haqqında xarici və sovet dilçiliyində mövcud olan, demək olar ki, bütün elmi məxəzləri tədqiqata cəlb etmiĢ, onların heç birinin təsiri altına düĢmədən, onları ümumiləĢdirib dilçiliyimiz üçün çox maraqlı nəticələrə gəlmiĢdir. Həmin əsərdə K.Abdullayev mətnin strukturası, elementləri, hüdudları, tərkibi kimi məsələləri iĢıqlandırmıĢ, öz nəticələrini vermiĢdir. Azərbaycan və baĢqa türk dillərindən gətirdiyi misallarla fikirlərini təsdiq etmiĢdir. Göstərilən əsərin avtereferatında K.Abdullayev yazır: Yüklə 3,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|