Xeliser
Baş-döş
Qarıncıq
Pedipalp
Yerimə
ayaqları
3
3
89
88
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Xərçəngkimilərin müxtəlifliyi. Xər-
çəngkimilər
ibtidai və
ali xərçəngkimilərə
bölünür.
Ali xərçənglərə (onayaqlılara)
çay xər-
çəngləri, krevetkalar, yengəclər aiddir. Xər-
çəngkimilərin bəziləri, məsələn,
məryəm-
qurdu quru həyat tərzi keçirir.
İbtidai xərçəngkimilərə
şaxəbığcıqlı,
kürəkayaqlı və artemiya xərçəngləri aiddir.
Düzgün cavabı seçin:
1. Çay xərçəngi
ağciyərlərlə/qəlsəmələrlə tənəffüs edir. 2. Bü-
tün buğumayaqlıların
xarici skeleti sümükdən/xitindən ibarətdir. 3. Çay xərçən-
ginın başında
iki cüt/bir cüt bığcıq olur. 4. Xərçənglər
bitkiyeyən/hərşeyyeyən
canlılardır. 5. Xərçəngkimilərin qan-damar sistemi
açıqdır /qapalıdır.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
1. Çay xərçənginə aid olan xüsusiyyətləri qeyd edin:
1.
.
Bədəni baş-döş və
qarıncıqdan ibarətdir; 2. Daxili skeleti var; 3. Başda uzun və qısa bığcıqlar
yerləşir; 4. Bədən çanaqla örtülmüşdür; 5. Başda bir cüt sadə göz olur; 6. Saplaq
üzərində hərəkətli gözlər yerləşir; 7. Beş cüt yerimə ayaqları olur; 8. Bədən baş,
döş və qarıncıqdan ibarətdir; 9. Dəri-əzələ kisəsi var
2. Suallara cavab verin:
a) Kolleksiya üçün qurudulmuş xərçənglər bədən
formasını saxlayır. Bunu necə izah etmək olar? b) Çay xərçəngi inkişafının ilkin
mərhələlərində vaxtaşırı qabıq dəyişir. Yetkin fərddə isə qabıqdəyişmə dayanır.
Bu, nə üçün belədir?
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
38.
Hörümçəkkimilər sinfi
Hörümçək torundan parça toxumağa hələ qədim zamanlardan cəhd edilmişdi.
XVIII əsrin əvvəllərində belə hörümçək torundan
toxunmuş parçadan əlcək və
corablar hazırlanırdı. Bu geyimlər zərifliyi, yüngüllüyü və eyni zamanda
möhkəmliyinə görə fərqlənirdi.
· Tor hörən hörümçək hansı xüsusiyyətlərə malikdir?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Xaçlı hörümçəyin həyat fəaliyyəti
Xaricdən nazik xitinlə örtülmüş bədən
baş-döş və iri buğumsuz
qarıncıqdan
ibarətdir. Baş-döş qarıncıqla qısa və nazik saplaqla birləşir. Baş hissədə 4 cüt
sadə gözcük, bir cüt
xeliser adlanan iti uclu çənə çıxıntısı və
pedipalp (ayaq-
qolcuqlar) adlanan ikinci cüt ağız orqanı olur. Xeliserin əsasında bir cüt zəhər
vəziləri yerləşir. Xeliser, əsasən, hücumda, qidanın tutulmasında və müdafiədə
iştirak edir. Hörümçək pedipalpların köməyi ilə qidanı araşdırır. Qarıncığın
sonunda 3 cüt
tor ziyilciyi var. Tor vəzilərinin ifraz etdiyi maye havada quru-
yaraq hörümçək saplarını əmələ gətirir. Hörümçək arxa ayaqlarındakı caynaq-
ların köməyi ilə onları birləşdirərək tutucu tor qurur.
Krevetka
Məryəmqurdu
Yengəclər
Dəniz qozası
İbtidai xərçəngkimilər
Ali xərçəngkimilər
Xaçlı
hörümçəyin xarici quruluş
xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirin.
Onun sxematik şəklini çəkib,
üzərində
baş-döşü, qarıncığı, xeliserləri,
pedipalpları, yerimə ayaqlarını qeyd
edin.
· Xaçlı
hörümçək və çay xərçənginin
oxşar və fərqli cəhətləri hansılardır?
Hörümçəkkimilərin əksəriyyəti quru mühitdə yaşayır. 70 mindən
artıq növü var. Hörümçəkkimilərdə bığcıqlar olmur. Hörümçəkkimilərin
tipik nümayəndəsi
xaçlı hörümçəkdir.
Çay xərçənginin saplaq üzərində yerləşən fasetli gözləri müxtəlif istiqamətlərə
baxmağa imkan verir.
Çoxalması və inkişafı. Xərçənglər ayrıcinsli heyvanlardır. Dişilərdə cüt yu-
murtalıq, erkəklərdə isə cüt toxumluq olur. Mayalanmış yumurtadan kiçik xər-
çənglər çıxır.
Böv
Baramadaşıyan
Tarantul
Qaraqurd
Həzm sistemi və qidalanması. Hörümçək qidasını tutucu torun köməyi ilə əldə
edir. Tora milçək və ya digər həşərat düşdükdə sapın titrəməsi nəticəsində hö-
rümçək cəld ovuna doğru hərəkət edir, onu sapla dolaşdıraraq tərpənməz edir.
Sonra xeliserini ovun bədəninə sancır və buraya zəhər axıdır. Zəhər həm ovu
öldürür, həm də onun həzmində iştirak edir. Bir müddətdən sonra hörümçək
qayıdaraq şikarının həll olmuş daxili möhtəviyyatını sorur. Beləliklə, həzmin
ilk mərhələsi bədəndən kənarda gedir. Maye qidanın sonrakı həzmi sorucu mə-
dədə və bağırsaqda gedir. Həzm olunmayan qalıqlar anal dəliklə xaric olunur.
Tənəffüs sistemi. Ağciyərlər və
traxeyalardan ibarətdir. Bu orqanlar qarın-
cıqda yerləşir. Onlar ayrı-ayrı tənəffüs dəliyi vasitəsilə xaricə açılır.
Qan-damar sistemi. Xərçəngkimilərdəki kimi açıqdır. Ürək boruşəkilli olub,
qarıncığın bel hissəsində yerləşir.
İfrazat sistemi. İfrazatda
malpigi boruları və xüsusi vəzilər iştirak edir.
Malpigi borularının bədən boşluğunda olan ucu kor qurtarır, digər ucu isə arxa
bağırsağa açılır.
Sinir sistemi. İri sinir düyünündən və ondan çıxan sinir sütunundan ibarətdir.
Hiss orqanları. Hörümçəyin hiss orqanları başda yerləşən 4 cüt sadə göz və la-
misədə iştirak edən pedipalplardır. Hissiyyatda həm də ətraflarda olan tük-
cüklər iştirak edir.
Çoxalması və inkişafı. Ayrıcinslidir. Dişisi erkəkdən iri olur. Dişi yumurtala-
rını tor barama içərisində qoyur və qışda ölür. Yazda baramadakı yumur-
talardan kiçik hörümçəklər çıxır.
1. Xaçlı hörümçəyin xüsusiyyətlərinə aid olanları seçin:
1. Bədən xitinlə örtülmüşdür; 2. Qarıncığı buğumludur; 3. Qarıncığı
buğumsuzdur; 4. Beş cüt yerimə ayaqları var; 5. Başda bığcıqlar olur; 6. Başda
bığcıqlar olmur; 7. Gözlər sadədir; 8. Mürəkkəb fasetli gözləri var; 9.
Tənəffüs
orqanları qəlsəmələrdir; 10. Tənəffüsü ağciyərlər və traxeyalar vasitəsilə gedir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
1. Dərslikdəki mətndən və əlavə mənbələrdən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Dəstənin adı
Ümumi əlamətləri
Nümayəndələri
2. Hörümçəkkimilərin hansı quruluş xüsusiyyətləri onların yer üzərində yayıl-
masına imkan vermişdir?
Gözlər
Udlaq
əzələləri
Mədə
əzələləri
Zəhər
vəzisi
Ürək
Bağırsaq
Yumurtalıq
Anal dəlik
Ağız
Beyin
Sorucu mədə
Xeliser
Ağciyər
Traxeya
Tor
vəziləri
Malpigi boruları
Həzm vəziləri
Udlaq
Hörümçəyin
daxili quruluşu
Otlaq
gənəsi
Suhörümçəyi
Əqrəb
3
3
91
90
Ağ rəngli kələm kəpənəkləri, lövhəşəkilli bığcığı olan may böcəyi, insan yaşayış
yerlərində uçuşan ev milçəkləri... Bunların hamısını həşəratlara aid edirlər.
39.
Həşəratlar sinfi
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Həşəratların xarici görünüşünün
öyrənilməsi
Məqsəd: Həşəratların xarici quruluşunun xüsusiyyətlərini öyrənmək.
Təchizat: May böcəyi,buğumayaqlıların müxtəlif sinif nümayəndələrinin
şəkilləri və ya kolleksiyaları, lupa.
İşin gedişi: 1. May böcəyinin rənginə, ölçülərinə və bədəninin buğumlu olmasına
diqqət yetirin. 2. Böcəyin bədəninin baş, döş və qarıncıq hissəsini müəyyən edin.
3. Başda bığcıqları, gözləri və ağız orqanlarını tapın. 4. Böcəyin ətraflarının
quruluş xüsusiyyətlərini, sayını və onların hara birləşdiyini müəyyən edin. 5. Bö-
cəyin döş hissəsində olan sərt qanadüstlüyünə və ondan arxada yerləşmiş yumşaq
qanadlara baxın.
· Həşəratlar hansı xüsusiyyətlərinə görə buğumayaqlıların digər siniflərindən
fərqlənir?
· Bunları hansı ümumi cəhətlər birləşdirir?
Əqrəblərdə qarıncığın son buğumunda zəhər vəzisi və itiuclu neştər olur.
Əqrəblər diri bala doğur və balalarını belində gəzdirir. Azərbaycanda
qara, sarı
və boz əqrəblər olur.
Bövlərdə xeliser iridir, zəhər vəziləri yoxdur. Lakin insanı dişləməsi çox
ağrılı olur.
Gənələr dəstəsi hörümçəkkimilərin çoxsaylı qruplarını təşkil edir və hər yerdə
rast gəlinir. Onların bədəni buğumsuzdur, gövdə və xortumdan ibarətdir.
Xortum xeliser və pedipalplardan təşkil olunmuşdur.İnsan üçün təhlükə törədən
qoturluq gənəsi və ensefalit xəstəliyini keçirən
otlaq gənəsidir.
Hörümçəkkimilərin müxtəlif qrupları. Hörümçəkkimilər
hörümçəklər,
əqrəblər, bövlər və
gənələr dəstəsinə bölünür.