Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli 842 nömrəli əmri ilə təsdiq

Bu gün   hava durumunu müxtəlif informasiya mənbələrindən izləyirik. Əvvəllər 
televiziya və radionun olmadığı dövrlərdə insanlar havanın necə olacağını müxtəlif 
əlamətlərə əsaslanmaqla müəyyən edirdilər: məsələn, açılmış küknar qozası  hava-
dakı rütubətin   azlığını, kip olması isə çoxluğunu bildirir. Çəyirtkənin səsinin bərk 
çıxması havanın isti və yağıntısız keçəcəyindən, dəniz sahilindəki yosun qırıntıları-
nın  quru olması havanın quraq, nəmli olması isə rütubətli olacağından xəbər verir, 
yağış yağmazdan əvvəl qaranquşlar daha alçaqdan uçur, sərçələr isə torpaqda eşələ-
nirlər. 
Yada salın. 
Yada salın. 
 Havada daim su buxarı var. Bu, havanın rütubətliliyi adlanır. 
73
72
28. 
HAVANIN RÜTUBƏTİ
· Bu hadisələrlə havadakı rütubət arasında nə əlaqə var?
  
Müxtəlif həcmli qabların hər birinə 1 litr su 
tökək. Bu zaman qabların su ilə dolma 
vəziyyətlərini müqayisə edək. 
Müzakirə edək: 
1. 1-ci qaba su əlavə etsək, nə baş verər? 
2. Havada da su buxarının miqdarının dəyişməsi hansı hadisəyə səbəb ola bilər?
Havanın rütubəti onun əsas elementlərindən biridir. Temperaturdan asılı ola-
3
raq, 1 m  havanın su buxarı saxlamaq qabiliyyəti dəyişir. Temperatur yüksəl-
3
dikcə 1 m  havanın su buxarını  saxlamaq qabiliyyəti  artır, aşağı düşdükdə  isə  
azalır ( ). 
a
30%-ə qədər olan hava quru, 30-60%-ə qədər olan 
normal,  60%-dən  çox  olan  isə  ifrat  rütubətlilik 
sayılır. 
Havanın  nisbi  rütubətinin  yüksəlməsi  yağıntı-
ların düşmə ehtimalını artırır. 
Su buxarının miqdarından asılı olaraq, doymuş 
və doymamış hava müşahidə edilə bilər . Müəyyən 
3 
temperaturda 1 m havanın tərkibində mümkün ola 
biləcək qədər su buxarı olarsa, belə hava doymuş 
hava hesab olunur. Su buxarının miqdarı mümkün 
ola  biləcək  miqdardan  az  olarsa,  belə  hava  doy-
3   
mamış hava   adlanır. Müxtəlif temperaturda 1 m
havadakı su buxarının miqdarını və doyma həddini 
bilməklə, nisbi rütubətliliyi müəyyən etmək olar. 
3
Məsələn,  20°C  temperaturda  1  m   havanın  tərki-
bində 8,5 q su buxarı var. Nisbi rütubətliliyi tapın:
17 q – 100%
8,5 – x. 
1) Temperaturu +30 °C olan 1 
 havada 10q su buxarı varsa, nisbi rütubətliliyi tə-
3
yin edin. 2) Temperaturu 0°C olan 1 m  havada nisbi rütubətlilik 60%-dir. Havadakı 
su buxarının miqdarını tapın.
3
m
Cədvələ əsasən hansı  temperaturda ya-
ğış yağma ehtimalının daha böyük oldu-
ğunu müəyyən edin. Səbəbini izah edin.
3 
Havadakı suyun qramlarla miqdarı __ adlanır. 1 
m
havadakı 
suyun  faizlə  miqdarına  __  deyilir.  Müəyyən  temperaturda 
havanın tərkibində mümkün ola biləcək miqdarda su buxarı 
vardırsa, __ , mümkün ola biləcək həddən azdırsa, __ hesab 
olunur.  
1l 
2l 
3l 
5l 
Havanın
temperaturu (°C)
-10
0
10
20
2
4 
5 
8 
Havadakı su buxarının
3
miqdarı (qr/m )
100
90
80
70
60
30
20
10
0
50
40
a
1q
2,5q
9q
5q
30q
17q
-20°C
-10°C
0°C
+10°C
+20°C
+30°C
Su buxarının 
hissəcikləri
Digər qazların 
hissəcikləri 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì 
yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì 
yoxlayın
AÇAR  SÖZLÄR
Doymuş hava 
Nisbi rütubətlilik 
Mütləq rütubətlilik 
Doymamış hava 
Hiqrometr
b
%.
50
17
100
5
,
8
x
=
Ч
=
Havada olan suyun miqdarını nisbi və mütləq rütubətliliklə təyin edirlər. Ha-
vadakı su buxarının qramlarla miqdarı – mütləq rütubətlilik, onun isə həmin 
3
temperaturda  1m   havanın  saxlaya  biləcəyi  su  buxarının  miqdarına,  yəni   
doyma həddinə olan faizlə nisbəti nisbi rütubətlilik adlanır. Nisbi rütubətliliyi 
Meteoroloji stansiyalarda havanın rütubətliliyini ölçmək üçün hiqrometr 
( ) və hiqroqraf adlı cihazlardan istifadə edilir.
b

---

75
74
Yusif və Rauf  Bakıda yaşayırlar. Yusifgilin evi  Günəşli qəsəbəsində,  Raufun evi isə 
Lökbatandadır. Bir gün onlar telefonla danışırdılar. Bu zaman Yusif  Raufa şiddətli 
yağışın yağdığını dedi. Rauf təəccübləndi. Çünki o yaşadığı yerdə bir damcı da yağış 
yağmırdı. 
29. 
YAĞINTILARIN PAYLANMASI
Yağıntıların paylanma  
xəritəsinə əsasən verilmiş  
məntəqələrə il ərzində 
düşən yağıntının miqdarını 
müəyyən edin və cədvəli 
tamamlayın.
Müzakirə edək: 
Yağıntıların paylanması ilə 
təzyiq qurşaqları arasında hansı 
əlaqə var?
Yada salın. 
Yada salın. 
Yağış, qar, dolu, şeh, qırov atmosfer yağıntılarıdır.
Qütbyanı enliklərdə yüksək təzyiq və enən havalar hakim olduğuna görə   ya-
ğıntıların miqdarı kəskin azalır və  il boyu bərk halda düşür. Antarktidanın mərkəzi 
· Bunun səbəbi nə ola bilər?
Məntəqə    Yağıntıların miqdarı
Yer kürəsində yağıntıların paylanması müxtəlif amillərdən asılıdır. Coğrafi 
enlikdən, təzyiq qurşaqlarından, relyefdən, okeanların təsirindən asılı olaraq 
yağıntıların paylanmasında fərqlər müşahidə edilir. 
Ekvatorial enliklərə il ərzində 2000-3000 mm və daha çox yağıntı düşür. 
Burada yüksək temperatur güclü buxarlanmaya və havanın qalxan hərəkətinə 
səbəb olur. Qızmış hava sürətlə qalxaraq topa buludlar yaradır və demək olar 
ki,  hər gün yağış yağır. 
Tropik  enliklərdə  yağıntıların  miqdarı  xeyli  azdır.  Bunun  səbəbi  yüksək 
təzyiq  və  havanın  enən  hərəkətinin  üstünlüyüdür.  Bəzən  bu  enliklərdə  illik 
yağıntının miqdarı 10 mm-dən az olur.  
Mülayim enliklərdə alçaq təzyiq qurşaqlarının mövcud olması yağıntıların 
miqdarını yenidən artırır. Şimal yarımkürəsində materiklərin qərb sahillərində 
yağıntının  artmasında  qərb  küləklərinin,  şərq  sahillərində  isə  musson 
küləklərinin rolu böyükdür. 
müşahidə edilmişdir. 
Yağıntılar  il  ərzində  müxtəlif  paylanır.  Bu,  yağıntıların  paylanma  diaq-
ramında əks olunur. Mussonların hakim olduğu regionlarda yağıntılar başlıca 
olaraq ilin yay aylarında ( ), Aralıq dənizi sahillərində qış aylarında ( ) düşür, 
ekvatora yaxın ərazilərdə ( ) isə il boyu bərabər paylanır. 
1
2
3
Xəritələrdə  eyni  miqdarda  yağıntı  düşən  məntəqələri  birləşdirən  xətlər 
izogiyetlər  adlanır. 
Mövzudakı diaqramlara uyğun gələn 
məntəqələri müəyyən edib, cədvəli 
dəftərinizə çəkin və tamamlayın. 
Yağıntıların paylanması  xəritələrində eyni yağıntı-
lara malik əraziləri __ birləşdirir. Yer kürəsində 
uzun illər ərzində müşahidə edilən ən çox yağıntı 
__, ən az isə __ adlanır. 
Cümlələrdəki səhvləri müəyyən edərək onları doğru ifadələrə çevirin. 
– Ekvatorial ərazilərdə yağıntılar yay aylarında düşür. 
– Materiklərin daxili rayonlarına doğru yağıntıların miqdarı artır.
– Ən çox yağıntı tropik qurşağa düşür. 
– Enən havalar yağıntıların miqdarını çoxaldır.
– Qərb küləklərinin təsirindən yağıntıların miqdarı azalır.
I     III   V   VII   IX     
X XII
500
400
300
100
0
200
İllik yağıntı
mm
I     III   V   VII   IX     
X XII
500
400
300
100
0
200
İllik yağıntı
mm
2
3
1
I     III   V   VII   IX     
X XII
500
400
300
100
0
200
İllik yağıntı
mm
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
AÇAR  SÖZLÄR
Mütləq  maksimum yağıntı
İzogiyetlər
Mütləq  minimum yağıntı
hissələrində  illik  yağıntının  miq-
darı 50 mm-dən az  olur.   
Yer kürəsində ən çox orta illik 
yağıntı (14000 mm) Havay adala-
rına, mütləq maksimum yağıntı isə 
Himalay dağlarının cənub yamac-
larına  –  Çerrapunci  məntəqəsinə 
düşmüşdür (23000 mm-dən çox). 
Mütləq minimum yağıntı Atakama 
səhrasında  cəmi  bir  neçə  mm 
c
b
a
Diaqram
1
2
3
Məntəqə
2
3
1
4
az
100
250
500 1000 2000 3000 çox
Yağıntıların orta illik miqdarı (mm-lə)

---