Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24. 07. 2014-cü il tarixli, 842 №-li əmri ilə
Yüklə 3,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çap üçün deyil
- Düşün və cavab ver
- Dil qaydaları
- Yadda saxla! KÖM K İ NİTQ HİSS L RİNIN SİNONİMLİYİ 140 VI BÖLMƏ Çap üçün deyil
Ə ƏL-XARƏZMİ Orta Asiya ərazisində yerləşən qədim Xa rəzm vilayətinin Xivə şəhərində bir kahin nəsli yaşayırdı. İslam dini Orta Asi yaya yayıldıqdan sonra bu nəsil də mü səlmanlığı qəbul etdi. 780ci ildə bu ailə də anadan olmuş uşağa uca peyğəm bə ri mizin adını qoydular. Mə həm məd kiçik yaş larından babalarının nəsil dənnəslə ötür düyü bilikləri mənim sə məklə yanaşı, doğma şəhərində tanınmış böyük alim lərdən dərs alır, hind və yunan elmi ilə ya xından tanış olurdu. Bu dövr islam dünyasının elmi və mədəni yüksəliş dövrü idi. Xilafətin paytaxtı olan Bağ dad şəhəri dörd min hektar sahəni əhatə edirdi. Böyük İpək yolunun üs tün də yerləşən bu şəhər dövrün ən böyük ticarət və mədəniyyət mər kəzlərindən biri idi. Abbasilər sülaləsinin hökmdarı xəlifə Harun ərRəşidin ölümündən sonra böyük islam dünyasını onun oğlu xəlifə əlMəmun idarə edirdi. Bu şəxs islam tarixində elmin inkişafına səy göstərən tərəqqipərvər hökmdar, alimlərin böyük himayədarı kimi iz qoymuşdur. O, dünyanın hər yerindən tanınmış alimləri Bağdada dəvət edirdi. 819cu ildə artıq yetkin bir alim kimi tanınan Məhəmməd əlXarəzmi də xəlifənin dəvəti ilə Bağdada gəldi. O, burada “Hikmətlər evi” adlanan elm ocağının yaradılmasında yaxından iştirak etdi. 825ci ildə fəaliyyətə başlamış Hikmətlər evində o zamanlar üçün misli görünməmiş layihələr həyata keçirilirdi. Mərkəzin qədim əlyazmalarla zən gin olan kitabxanası, rəsədxanası, xəstəxanası və tədris hissəsi var idi. Burada 90a yaxın alim çalışırdı. Alimlər o dövrə qədər yaradılmış məş hur əsərləri ərəb dilinə tərcümə edirdilər. Dörd əsrdən çox fəaliyyət gös tər miş bu elm ocağında yüzlərcə yeni elmi əsərlər yaradıldı. Sonralar bu əsərlər Avropada elmin inkişafında böyük rol oynadı. Ömrünün sonuna kimi Hikmətlər evində yaşayıb işləmiş əlXarəzmi riyaziyyat, coğrafiya və astronomiya sahəsində 20yə yaxın qiymətli əsərin müəllifi olmuşdur. ƏlXarəzminin ən məşhur əsərləri riyaziyyat sahəsin də dir. Onun adı, ilk növbədə, “Əlcəbr...” traktatı ilə elm tarixinə həkk olunub. Bu əsərdə əlXarəzmi cəbri müstəqil elm sahəsi kimi təqdim edib. Kitabın adındakı “cəbr” sözü sonralar riyaziyyatın bu sahəsi üçün əsas terminə 138 VI BÖLMƏ Çap üçün deyil çevrildi və bir çox xalqların dillərinə, o cümlədən bizim dilimizə daxil oldu. Kitabda tənliklər sistemləşdirilərək altı növdə cəmləş di rilir və onların ədədi həlli üsulları verilir. Həmçinin müxtəlif həndəsi fiqur ların sahələri və həcmlərinin ölçülməsi üsullarından bəhs edilir. Kitabın ikinci hissəsi tətbiqi məsələlərdən ibarətdir. ... alim burada məişət, ticarət və hüquq, əmlak və torpağın bölüşdürülməsi, kanalların tikilməsi və başqa sahələrdə mə sə lələrin həlli üçün riyazi üsullar təklif edir. ƏlXarəzmi “Hind hesabı haqqında” adlı ikinci riyazi traktatında o dövr də Hindistanda yayılmış onluq say sistemini təsvir etmiş və bu sistemə uy ğun hesab qaydaları vermişdir. Alim ilk dəfə olaraq hind rəqəmləri ilə ədədlərin yazılışında “əssifr” adlandırdığı “0” rəqəmindən istifadə etdi. Bi zim işlətdiyimiz “sıfır” və “şifr” sözlərinin kökü də “əssifr” sözü ilə bağlıdır. Beləliklə, hind rəqəmləri əlXarəzminin kitabı vasitəsilə bütün dünyaya yayıldı və yanlış olaraq ərəb rəqəmləri adlandırıldı. ƏlXarəzminin riyazi traktatları üç əsr sonra ərəb dilindən latın dilinə, sonra isə başqa Avropa dillərinə çevrildi. Bu əsərlər bir neçə əsr Avropa universitetlərində riyaziyyatdan əsas dərslik kimi istifadə edildi və onların əsasında bir çox riyaziyyat dərslikləri yazıldı. ƏlXarəzminin əsərləri sayəsində o zaman Hindistanda yayılmış onluq say sistemi Avropada ta nındı və elmin inkişafında mühüm rol oynadı. Xəlifə əlMəmunun sifarişi ilə əlXarəzmi Yer kürəsinin diametrini ölç mək üçün araşdırmalar aparmışdı. Bu hesablamalar sonrakı 700 il ərzində Yer kü rəsinin ölçüləri ilə bağlı ən dəqiq araşdırma hesab olunurdu. ƏlXarəzminin astronomiya sahəsində də ciddi işləri var. O, Hikmətlər evinin rəsədxanasından göy cisimlərini müşahidə edərək Günəşin, Ayın, eləcə də bir sıra planetlərin yerini, Günəş tutulmalarının vaxtını kifayət qə dər dəqiq hesablamışdı. Alim astronomik cədvəllər tərtib etmiş, ro ma lıların təqvimini təsvir etmiş, onu ərəblərin Ay təqvimi ilə müqayisə etmişdi. Müasir informatika elminin əsas anlayışlarından olan “alqoritm” termini əlXarəzminin adının latın dilində yazılışından götürülüb. 1. Sonuncu cüml d nöqt l rin yerin hansı ifad daha çox uy - ğun g lir? A) Daim yorulmadan çalışan B) Riyaziyyatın müxt lif sah l rin toxunan C) Elmi insanların xidm tin verm y çalışan D) Ensiklopedik bilikl r malik 2. vv lki bölm l rd aldığınız m lumatlardan istifad ed r k altından x tt ç kilmiş cüml ni genişl ndirin. 139 İXTİRALAR VƏ KƏŞFLƏR Çap üçün deyil Təəssüf ki, əlXarəzminin əsərlərinin az bir qismi bizə gəlib çatmışdır. 1258ci ildə monqolların Bağdada yürüşü Hikmətlər evinin məhvi ilə nə ti cələndi. Deyilənə görə, Dəclə çayının suyu ona atılmış saysızhesabsız ki tabların mürəkkəbindən qara rəngə boyanmışdı. ƏlXarəzmi dünya elm və mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələrindən biridir. Bu dünyadan köçəndən sonra onun qoyduğu elmi irs əsrlər boyu bəşəriyyətə xidmət edib. Özbəkistanın Xivə şəhərində böyük alimin heykəli ucalır: dərin dü şüncələrə dalmış müdrik qoca sanki yeni bir elmi traktat üzərində işləyir... Reyhan Yusifqızı Düşün və cavab ver 3 3. Aşağıdakı cüml l ri m tnin hansı hiss l rin lav etm k olar? 1. X lif l-M mun ucsuz-bucaqsız razil ri olan xilaf ti idar et - m yin yolunu müxt lif elm sah l rini inkişaf etdirm kd görürdü. 2. Hikm tl r evind r b dilin t rcüm olunan s rl r arasında Hippokrat, Platon, Aristotel v Arximedin s rl ri d vardı. 3. l-Xar zminin ulduz falı, Gün ş saatları haqqında da qiym tli elmi s rl ri var. 4. Sillogizm qurmaqla aşağıdakı suallara cavab verin. 1. l-Xar zmi neç yaşında Bağdada köçdü? 2. Bağdaddakı Hikm tl r evi neç il f aliyy t göst rdi? 5. M tnd ki m lumatlardan istifad etm kl “c br”, “sıfır”, “şifr”, “al - qo ritm” sözl rinin etimologiyası haqqında şifahi t qdimat hazır layın. Dil qaydaları 6. M tnd göy r ngl verilmiş hansı sözl r bir-birini v z ed bil r? 7. F rql ndirilmiş sözl rin hansı nitq hiss sin aid olduğunu mü y - y n l şdirin v onları sinonimi il v z edin. Sızlayır hvalıma sübh q d r tarım m nim, T kc tarımdır qara günl rd dildarım m nim. (Ş hriyar) B zi köm kçi nitq hiss l ri bir-biri il sinonimlik t şkil edir. Bu zaman onlar cüml daxilind bir-birini v z ed bilir; m s l n: Uşaqlar meş y t r f (doğru, sarı) qaçdılar. D rs qurtarmışdı, amma (ancaq, lakin) o, ev getm y t l smirdi. Yadda saxla! KÖM K İ NİTQ HİSS L RİNIN SİNONİMLİYİ 140 VI BÖLMƏ Çap üçün deyil Yüklə 3,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|