______________Milli Kitabxana_____________
172
qanunvericiliyinə salınmışdı. Məsələn, qanunların birində qeyd
olunur: "Əgər azad adam ərli qadına barmağını silkələsə və
onunla uşaq kimi rəftar etsə və bu iş üzrə onu təqsirləndirib ifşa
etsələr, onda onun barmağı kəsilməlidir. Əgər o, qadını öpübsə,
onda onun aşağı dodağını baltanın tiyəsinə çəkib kəsmək
lazımdır". Assuriyada levirat, yəni dul qadının vəfat etmiş ərinin
qardaşı ilə nikahı mövcud idi. Belə hallarda ailə icmasının
bütövlüyünü saxlamaq məqsədi güdülürdü. Bəzi hallarda, əgər
təqsir ərdə olardısa, qadın ər evini tərk edib ata evinə qayıtmaq
hüququna da malik idi. Adətən ər vəfat etdikdən sonra qadın onun
borcunu ödəmək üçün sələmçinin təsərrüfatında işləməli idi.
Bəzən müəyyən şərait nəzərə alınırdı və qadın borcu ödəməkdən
azad olunurdu. Ailədə atanın hakimiyyəti qeyri-məhdud idi, buna
görə də qadın ləyaqəti və hüququ əksər hallarda tapdanırdı. Kişi
qadını çox asanlıqla boşaya bilərdi. Lakin ərinə xəyanət etmiş,
yaxud ərindən ayrılmaq istəyən qadını suya atırdılar. Assuriyada
kəskin mülki bərabərsizlik mövcud olmuşdu. Bunun nəticəsində
quldarlar cəmiyyətin hakim sinfi kimi formalaşırdılar. Mülki
bərabərsizlik icma təşkilatlarına da toxunmuşdu. İcmanın birliyi
dağılırdı, icma üzvləri müflisləşir, sələmçilərdən asılı vəziyyətə
düşürdülər. Torpaqdan məhrum olmuş icmaçılar öz övladlarını
kənara satmağa məcbur olurdular. Onlar məcburi əməklə məşğul
olanlar dəstəsinə mənsub idilər. Qullar və məcburi əmək adamları
istismar olunan sinfi təşkil edirdilər.
Dövlət, məbəd və böyük fərdi təsərrüfatlarda qul əməyi
geniş tətbiq olunurdu. Dövlət təsərrüfatı işğallar nəticəsində
genişlənirdi. Hökmdar dövlətə yaxın olan adamları torpaq sahələri
ilə təmin edirdi. Belə adamlar yeni qulluq əyanları təbəqəsini
təşkil edir, hökmdarın dayağına və böyük torpaq sahibkarlarına
çevrilirdilər. Onların mülkündə işləyən qulların sayı 30-50 nəfərə
çatırdı. Xırda torpaq sahibkarlığı da mövcud idi. Burada işləyən
qulların sayı nisbətən az idi. Assuriyada məbədlər də böyük
torpaq sahələrinə malik idilər. Məbəd təsərrüfatında qullarla
yanaşı məcburi əmək adamları da işləyirdilər.
______________Milli Kitabxana_____________
173
______________Milli Kitabxana_____________
174
______________Milli Kitabxana_____________
175
QƏDİM URARTU MƏDƏNİYYƏTİ
Urartu Mesopotamiyadan şimalda, Şərqi Anadoluda
(Türkiyə) Van gölü ətrafında meydana gəlmişdi. Urartu dağlıq
ölkə idi. Dəclə, Fərat və Araz çayları öz mənbələrini bu ərazidən
götürür.
Urartu əhalisinin tərkibi müxtəlif olmuşdur. Assurlar bu
ölkəni Urartu, urartulular isə öz ölkələrini Biaynili adlandırırdılar.
Assur hökmdarı I Salmanasar “Uruatri ölkələri” ifadəsini
işlətmişdi. Uruatri adı tədricən Urartu adı ilə əvəz olunmuşdu. Bu
zaman xırda ölkələrin hakimləri vahid bir mərkəzdə
birləşdirilmişdi. E.ə. IX əsrdə Assur hökmdarı II Assurnasirpal
Urartu ölkəsinə yürüş təşkil etmişdi. Urartulular ona güclü
müqavimət göstərmişdilər. Urartunun dağlıq ərazisində,
məhsuldar vadilərində, düzən torpaqlarında əhali müxtəlif
təsərrüfat işləri ilə məşğul olurdu. Onların təsərrüfat həyatı
haqqında mixi yazılar və arxeoloji materiallar məlumat verir.
Urartulular əkinçilik, maldarlıq, atçılıq, üzümçülük, bağçılıq
və sənətkarlıqla məşğul olmuşlar.
Menuanın hakimiyyəti dövründə ölkədə suvarma işlərinə
xüsusi diqqət yetirilirdi. Van gölünün şimal hissəsində bir neçə
qollara ayrılan suvarma kanalı çəkilmişdi. Bunlardan biri Menua
kanalı adlanırdı. Bu kanal vasitəsi ilə Van şəhəri içməli bulaq
suyu ilə təmin olunurdu. Kanalın aşağı axar hissələri yonulmuş
daşlardan hörülmüşdü. Bu daşların bir çoxunun üzərində mixi
yazılarda “Menua kanalı” sözləri aşkar edilmişdir.
Menua işğal olunmuş ərazilərdə yaşayış məntəqələri saldırır
və qalalar tikdirirdi. O, Urartunun baş allahı Haldinin şərəfinə qala
tikdirmiş və onu “Haldi allahının şəhəri” adlandırmışdı. Burada
üzüm tənəkləri saldırmış və həmin bağı “Menuanın üzümlüyü”
adlandırmışdı. Bir çox tikililər Menuanın adını daşıyırdı. Onun adı
əşyalar üzərində “Menuanın malı” ifadəsi ilə həkk olunmuşdu.
Menua atçılığı da inkişaf etdirirdi. Atdan minik vasitəsi kimi
və təsərrüfat işlərində, habelə hərbi yürüşlərdə istifadə edilirdi. At
çapmaq, at oynatmaq yarışları bir adətə çevrilmişdi.
Urartuda dulusçuluq, metalişləmə, zərgərlik və s. sənət
sahələri inkişaf etmişdi. Urartu sənətkarları müxtəlif tunc
______________Milli Kitabxana_____________
176
məmulatları-məişət qabları, silahlar (qalxan, dəbilqə, xəncər, ox
və s. istehsal edirdilər.
Urartunun özünəməxsus yüksək mədəniyyəti olmuşdur.
Onlarda memarlıq, yazı mədəniyyəti, incəsənət yüksək inkişaf
etmişdi. Urartulular Mesopotamiyadan mixi yazını mənimsəyərək
Urartu dilinə uyğunlaşdırmışdılar. Urartu qalalarında daşüstü
mətnlər-kitabələr həkk olunmuşdu.
Arxeoloji qazıntılar zamanı Urartuya aid yazılı sənədlər
aşkar edilmişdir. Urartulular istehkam və qala inşası sahəsində
böyük təcrübə qazanmış və şəhərlər salmışlar.
Urartuda dini görüşlər yaranmış, çoxallahlılıq mövcud
olmuşdur. Hər tayfa öz allahına sitayiş edirdi. Haldi (səma allahı)
Urartunun baş allahı sayılırdı. Onun şərəfinə qala salınmış, heykəl
qoyulmuşdu. Tufan, ildırım və yağış allahı Teyşeba, günəş allahı
Şivini adlanırdı.
Urartu bədii sənətkarlığına məxsus bir çox saxsı, metal,
zərgərlik məmulatlarının, möhürlərin üzərində müxtəlif rəsmlər
təsvir edilmişdir. Qızıl medalyon üzərində metal-plastika üsulu ilə
işlənmiş “taxtda əyləşmiş İlahəyə səcdə edən qadın” təsviri Urartu
zərgərlik sənətinin gözəl nümunəsidir. Urartu ərazisinin coğrafi
şəraiti müxtəlif olmuşdur. Burada ucqar və yüksək dağlarla
yanaşı, məhsuldar vadilər, aran torpaqları mövcud idi. Xüsusilə
Haldi allahına ithaf edilmiş məbədlərin nüfuzu saxlanılırdı və
təbliğ olunurdu. Urartu hökmdarları öz qələbələrini və abadlıq
işlərini Haldi allahını adı ilə bağlayırdılar. Məbədlərə nəzir verilir
və qurban kəsilirdi. İşğal olunmuş ölkələrdən gətirilmiş qənimətin,
mal-qaranın və əsirlərin bir qismi məbəd təsərrüfatına bəxş
edilirdi. Burada məbədlər hələ böyük torpaq sahələrinə malik
deyildilər. Urartu hökmdarları məbəd tikintisinə diqqət verirdilər,
lakin məbədlərdə dövlət təsərrüfat formasına oxşar təsərrüfatlar
hələ yaranmamışdı.
Ölkənin iqtisadi həyatında dövlət, yaxud hökmdar
təsərrüfatı mühüm mövqeyə malik olmuşdu. Dövlət təsərrüfatının
geniş torpaq sahələri, sənətkarlıq emalatxanaları, işçi qüvvəsi var
idi. Urartu hökmdarları işğal olunmuş ərazilərdə, eləcə də
Urartunun özündə müxtəlif abadlıq işləri aparır, yeni qala və
Dostları ilə paylaş: |