______________Milli Kitabxana_____________
181
QƏDİM MANNA DÖVLƏTİ
E.ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiya gölündən-cənub şərq-
də hövzəsində mərkəzləşdirilmişmiş Manna dövləti yaranmişdı.
Manna dağlıq ölkə idi. Ərazisindən müxtəlif çaylar axırdı.
Urmiya gölünün suyu duzlu olduğundan suvarma üçün yararsız
idi. Məhsuldar çay vadiləri sıx məskunlaşmışdı. Manna ərazisində
çoxlu faydalı qazıntı yataqları (dəmir, mis, gümüş, qızıl, qurğuşun
v. s.) vardı. Mannanın düzən və dağətəyi yerlərinin əhalisi
əkinçiliklə məşğul olurdu. Arxeoloji qazıntılar zamanı bu
ərazilərdə arpa, buğda və darı qalıqları tapılmışdır. Əkinçilər
torpağı dəmir toxa və xış ilə şumlayırdılar. Taxılı dəmir oraqla
biçirdilər. Assuriya mixi yazılarında göstərilir ki, Mannada taxıl
anbarları olmuşdur. Böyük anbarlar dövlətə, yaxud hökmdara
məxsus idi. Quraqlıq, yaxud aclıq vaxtı dövlət anbarlarından
əhaliyə taxıl paylanırdı. Bağçılıq və üzümçülük də inkişaf etmişdi.
Üzümdən şərab hazırlayırdılar.
Mannalıların həyalında maldarlıq mühüm yer tuturdu.
Atçılıq geniş yayılmışdı. Mannanın Subi vilayəti öz atları ilə
xüsusilə fərqlənirdi. Manna əhalisi oturaq həyat sürürdü. Yaz və
yay aylarında mal-qaranı, qoyun-quzunu dağlara aparırdılar. Bara
(Sanqibuti) vilayətində hökmdar sürüləri saxlanılırdı. Təsərrüfatda
dəvədən də istifadə edirdilər.
E.ə. I minilliyin başlanğıcında Azərbaycanın cənubunda,
Urmiya gölü ətrafında mərkəzləşmiş dövlətin meydana gəlməsi
üçün şərait əmələ gəlmişdi. E.ə. IX əsrdə burada Manna dövləti
yarandı. Lakin həmin dövrdə Manna hələ bütün cənubi
Azərbaycan torpağını əhatə edə bilməmişdi. Manna adına ilk dəfə
e.ə. 843-cü ildə Assuriya hökmdarı III Salmanasarın mixi yazılı
kitabəsində rast gəlinir. Bu yazılarda Manna tayfa adını bildirir.
E.ə. XI əsrdə Manna ərazisində müstəqil siyasət yürüdən
Zamua, Gilzan, Alateye, Surikas, Gizilbunda, Zikirtu, Andia və s.
vilayətlər meydana gəlmişdi. Zamua ölkəsi Mannanın əsas
hissəsini təşkil edirdi. Urmiya gölündən cənubda yerləşən Zamua
əvvəllər lullubilərin ölkəsi olmuşdur. E.ə. IX əsrin birinci
yarısında Zamuanı ayrı-ayrı hakimlər idarə edirdilər. Buna görə də
xarici hücumların qarşısını almaq mümkün olmurdu. Onların hər
______________Milli Kitabxana_____________
182
biri Assuriya ordusuna qarşı təkbaşına mübarizə aparmalı olur,
yaxud xərac göndərməklə Assuriya ilə müstəqil siyasi əlaqə
yaradırdılar.
Mannaya qarşı Assuriya və Urartunun hücumları ara
vermirdi. Manna hökmdarları ölkəni vahid mərkəzdə birləşdirib,
xarici hücumların qarşısını almağa çalışırdılar.
E.ə. IX əsrin sonu-VIII əsrin əvvəlində Manna güclü bir
dövlətə çevrilmişdi.
Mannanın ərazisi şimalda Araz çayına çatırdı, cənubda və
cənub-şərqdə Kaspi ölkəsi, Parsua və Midiya ilə həmsərhəd idi.
İranzunun hakimiyyəti dövründə Manna qüdrətli dövlət olmuşdur.
Bu dövrdə Mannanın xarici siyasətində iki meyl var idi. Bir
qrup Assuriya ilə ittifaqa meyl göstərir, bununla da Manna
torpaqlarının bütövlüyünü saxlamağa çalışırdı. İranzu Assuriyaya
müttəfiq kimi baxır və onun siyasi üstünlüyünü tanıyırdı.
Urartunun hücumlarına qarşı uzun müddət mübarizə aparan
Mannaya əmin-amanlıq lazım idi. Başqa bir qrup isə Urartu ilə
ittifaq tərəfdarı idi. Onların siyasəti Manna vilayətlərinin mərkəzi
dövlət ətrafında birləşməsinə mane olur, ölkənin parçalanmasına,
torpaqlarının isə Urartu tərəfindən işğalına şərait yaradırdı.
Mannada dövlətçilik ənənəsi qədim köklərə malik idi. Hələ
e.ə. III minillikdə onun ərazisində dövlət qurumları meydana gəlir.
Dövləti hökmdar idarə edirdi. Hökmdar mütləq hakimiyyətə
malik idi. E.ə. VIII əsrin ikinci yarısında hakimiyyət irsi olaraq
atadan oğula keçirdi. Dövlətə qədim Azərbaycan türk sülaləsi
başçılıq etmişdir. Manna mərkəzləşmiş dövlət idi. Ölkənin
vilayətlərini canişinlər idarə edirdilər. Onlar mərkəzi hakimiyyətə
tabe idilər. Dövlətin idarə işlərində müxtəlif əyanlar və məmurlar
çalışırdılar. Məmurlar mixi qaynaqlarda əyan, ağsaqqal,
məsləhətçi, başçı və canişin adlandırılmışlar. Dövlətin idarəsində
hakim ailənin üzvləri də iştirak edirdilər. Mannada ağsaqqallar
şurası da fəaliyyət göstərirdi. Lakin bu şura hökmdardan asılı idi.
Manna hökmdarları ölkəni yadelli basqınlardan qorumaq
üçün qonşu Assuriyaya ilə diplomatik əlaqələr yaratmış və
ölkənin ərazi bütövlüyünü saxlamağa müvəffəq olmuşdular.
______________Milli Kitabxana_____________
183
Ahşerinin məğlubiyyəti faciə ilə qurtardı. Ona qarşı üsyan
baş verdi. Üsyançılar Ahşerini öldürdülər. Hakimiyyətə Ahşerinin
oğlu Ualli (e.ə. 650-630) gəldi və Assuriya ilə ittifaqı bərpa etdi.
Bundan sonra Manna Assuriya ilə ittifaqa sadiq qaldı. E.ə. 616-cı
ildə Ön Asiyanın qüdrətli Assuriya dövləti Midiya və Babilistan
ilə mübarizədə təklənən zaman Manna hərbi dəstələri ona kömək
etdi. Qaynaqlardan göründüyü kimi, e.ə. 593-cü ildə Manna
müstəqil dövlət kimi öz varlığını saxlayırdı.
Təxminən e.ə. 590-cı ildə Manna İranın mərkəzində
yaranmış Midiya dövlətinin tərkibinə daxil edildi. Mannan
müstəqil dövlətçiliyinə son qoyuldu.
Mannada sənətkarlıq mühüm yer tutmuşdur. Mannanın
ərazisində zəngin dəmir filizi, o cümlədən qiymətli daş yataqları
var idi. Mannada peşəkar sənətkarlar qızıl, gümüş, tunc və misdən
bəzək şeyləri, qab-qacaq və s. hazırlayırdılar. İndiki Cənubi
Azərbaycan ərazisində, qədim Həsənli məskənində qazıntılar
zamanı müxtəlif daş qəliblər tapılmışdır. Əridilmiş metalı həmin
qəliblərə tökərək oraq, toxa, balta, xəncər, ox ucları, dəbilqə,
bəzək əşyaları və s. hazırlayırdılar. Həsənli qızıl camı
Azərbaycanın nadir qədim sənət əsəridir.
E.ə. VIII-VII əsrlərə aid Ziviyə Manna qalasından zəngin
sənətkarlıq nümunələri tapılmışdır. Azərbaycanın cənubunda
Sakkız şəhəri yaxınlığında yerləşən bu abidədə qızıl və gümüşdən
hazırlanmış döşlük, qılınc qınının və dəstəyinin hissələri, at qoşqu
ləvazimatı, gümüş sini, buynuzvarı qədəhlər, kəmər, dəmir
qılınclar və s. aşkar edilmişdir.
Həsənli və Ziviyə tapıntıları Mannada metalişləmə sənətinin
yüksək inkişaf etdiyini göstərir. Toxuculuq mühüm sənət sahəsi
olmuşdur. Həsənli qazıntılarından tapılan müxtəlif parça qalıqları
toxuculuqda qoyun yunundan və keçi dərisindən istifadə edildiyini
göstərir. Mannada boyaqçılıq sənəti də olmuşdur. Mannalıların
geyimi müxtəlif olmuşdur. Üst paltarları uzun, lakin qısaqol idi.
Döyüşçülər uzun və dizə çatan libas da geymişlər.
Mannalılar qonşu ölkələrlə ticarət əlaqələri yaratmışlar.
Mannadan müxtəlif məhsullar və xammal ixrac edilirdi.
Mannada memarlıq sənəti inkişaf etmişdi. Mannaya
Dostları ilə paylaş: |