______________Milli Kitabxana_____________
177
şəhərlər salırdılar. Cənubi Qafqazda inşa edilmiş Teyşebaini,
Argiştihinili və Erebuni kimi qala-şəhərləri yüksək inkişaf
səviyyəsinə çatmışdı. Urartu hökmdarları süni suvarma işini zəruri
hesab edir, kanallar çəkdirilirdilər. Bu kanallara bəzən müvafiq
hökmdarın adı verilirdi. Bağ-bağça və üzümlüklərin salınması
hökmdarın göstərişi ilə həyata keçirilirdi.
Yeni şəhərlərə işğal olunmuş ölkələrin əhalisi köçürülürdü.
Belə əsirlər Cənubi Qafqazdan, Şimali Suriyadan və Mannadan
gətirilirdi. Köçürülmüş əhali əsasən qul halına düşürdü. Qul əməyi
dövlət təsərrüfatında tətbiq olunurdu.
Urartunun apardığı geniş miqyaslı müharibələr ordunun
təkmilləşdirilməsini tələb edirdi. Əsirlər Urartu ordusunda
xidmətə qəbul olunurdular. Ordunu Assur tipli silahlarla təchiz
edirdilər. İşğal olunmuş ölkələrdə hərbi və inzibati mərkəzlər
yaradılır, orada hərbi dəstələr yerləşdirilirdi. Bu minvalla əhalinin
Urartuya itaətini təmin edirdilər. Ordunun hərəkətini
sürətləndirmək məqsədilə süvari dəstələri yaradılmışdı. Ölkədə
atçılığın inkişafına lazımi fikir verilirdi, hətta xəracın bir qismini
atlar təşkil edirdi. At ölkəyə qənimət kimi də gətirilirdi. Urartuda
at çapma və oxatma yarışları keçirilirdi.
Dövlətin ərazisi canişinliklərə bölünmüşdü. İşğal olunmuş
torpaqlarda, xüsusilə Cənubi Qafqazda canişinliklər yaradılmışdı.
Vilayətin idarə olunması canişinə tapşırılırdı. Hər bir vilayətin
hərbi qüvvələri və inzibati idarəsi vardı. Urartunun Cənubi
Qafqazda işğalları yerli idarə formalarının dəyişilməsinə şərait
yaratdı. Burada xırda hökmdarlar bu və ya digər ərazini idarə
edirdilər. Urartunun Cənubi Qafqaza qəsbkarlığı buranın daxili
inkişaf prosesini pozur və onların dövlət şəklində birləşməsini
ləngidirdi.
Urartu mədəniyyətinə Assur, Hurri və Het mədəniyyəti təsir
göstərmişdi. İkiçayarasından mixi yazı mənimsənilmiş və Urartu
dilinə uyğunlaşdırılmışdı. Urartu sənətkarları istehkam və qala
inşası sahəsində püxtələşmiş və şəhərsalma inşaat qaydalarını
mənimsəmişdilər.
______________Milli Kitabxana_____________
178
______________Milli Kitabxana_____________
179
QƏDİM MİDİYA MƏDƏNİYYƏTİ
Midiya Mannadan cənub-şərqdə yerləşirdi. Bir dövlət kimi
müasir İranın mərkəzi hissəsində yaranmışdı.
Midiya haqqında ilk məlumat e.ə. IX əsrin ortalarına aid
mixi yazılı qaynaqlarda verilir. Bu adı ilk dəfə Midiya ərazisinə
hücum edən və oranı talayan Assur hökmdarı III Salmanasar
işlətmişdir. Midiya tayfaları haqqında ilk geniş məlumatı yunan
tarixçisi Herodot “Tarix” əsərində vermişdir. O, Midiya ərazisində
altı qəbilənin yaşadığını göstərmişdir.
Mixi yazılarda Midiya sözü Maday, Matay, Amaday
şəklində işlənmişdir. Yunan mənbələri onu “Midiya” kimi qələmə
almışdır.
Midiya xırda vilayətlərdən (45-ə qədər) ibarət olmuşdur.
Vilayətləri canişinlər idarə edirdi. Midiyalılar əkinçilik, maldarlıq
və sənətkarlıqla məşğul olurdular. Əhalinin əsas məşğuliyyəti
əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıq idi. Metalişləmə işi sənətlər
içərisində daha çox seçilirdi. Midiya ərazisində dəmir, qurğuşun,
qızıl, neft və s. çıxarılırdı. “Midiya yağı” adlanan neftdən hərbi
işdə də istifadə edilirdi. Neftli parçanı oxlara bağlayıb od vuraraq,
düşmənin üzərinə, habelə yanğın törətmək üçün evlərin damına
atırdılar.
Midiya sənətkarları - dulusçular, toxucular, dəmirçilər əmək
alətləri, parça, xalça, silah, bəzək əşyaları, məişət əşyaları və s.
hazırlayırdılar. Onların hazırladıqları gözəl sənət nümunələri
qonşu ərazilərə yayılırdı. Bu, həmin ölkələrdə yerli mədəniyyətin
inkişafına böyük təsir göstərmişdir.
Midiya-Azərbaycan əlaqələri Azərbaycanda (Urmiyada,
Naxçıvanda, Qarabağda) tunc dövrünün boyalı qablar mədəniyyəti
nümunələrində daha yaxşı izlənir.
Əhali əyanlar, kahinlər, azad adamlar, sıravi icma üzvləri-
kəndlilər və qullar kimi müxtəlif təbəqələrə ayrılırdı. Astiaq nəsli
zadəganların hüquqlarmı məhdudlaşdırmağa çalışırdı. Bu
əyanların narazılığına səbəb oldu. Tarixi rəvayətlər Astiaqı qəddar
hökmdar kimi tanıtmışdır. Astiaq hakimiyyətini itirməkdən
həmişə ehtiyat edirmiş. O, hətta yeganə qızının övladının
______________Milli Kitabxana_____________
180
hakimiyyətə gəlməsini istəməmişdir. Bu məqsədlə qızını fars
vilayətinin hökmdarı I Kambizə (Əhəməni nəslindən) ərə verir.
Onun fikrincə, fars mənşəli nəvə Midiya taxt-tacına sahib ola
bilməzdi. Astiaq yeni dünyaya gəlmiş nəvəsi Kirin öldürülməsi
haqqında gizli göstəriş verir. Lakin uşaq təsadüfən sağ qalır.
Astiaqın sarayında fars meylli qüvvələr artır. Onlar Kirin
hakimiyyətə gəlməsinə çalışırlar.
E.ə. 553-cü ildə fars vilayətində II Kir hakimiyyətə gəldi. O,
Astiaqa qarşı üç il mübarizə apardı. E.ə. 550-ci ildə qələbə çaldı
və Ekbatana şəhərini tutdu. Midiya dövləti süqut etdi və İran
Əhəməni (fars) dövlətinin tərkibinə qatıldı.
Qədim yunan tarixçisi Herodotun “Tarix” əsərindən, Assur-
Babil qayaüstü mixi yazılarından məlum olur ki, Midiyada
mədəniyyət yüksək inkişaf etmişdi. Midiya əfsanələri
(“Astiaq və Tomiris”) Midiya mədəniyyətin öyrənilməsi üçün
çox mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Midiyada memarlıq güclü inkişaf etmişdi. Suz sarayları,
Ekbatananı əhatə edən yeddi cərgə divarları, qırmızı kərpicdən
tikilmiş şah sarayı gözəl memarlıq nümunələridir.
Zərdüştlük təqribən e.ə. VII- VI əsrlərdə meydana gəlmişdir.
Müqəddəs kitabı “Avesta” sayılır. Zərdüşt təliminə görə şər ilə
xeyir, yalan ilə həqiqət arasında ölüm-dirim mübarizəsi gedir.
Zərdüştlüyün təlimində təkallahlılıq təzahür edir. O, Ahrumazdanı
vahid allah kimi təbliğ edir. Dünya yaranandan xeyir və şər
arasında mübarizə gedir. İnsanlar xeyir və şəri seçməkdə
sərbəstdirlər, lakin son anda xeyir şərə, həqiqət yalana qalib
gəlməlidir.
“Avesta” e.ə. 330 ildə Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən
əhəməniləri sarayı Persopolu tutan zaman yandırılmış və əsil
nüsxəsi bizə gəlib çatmamışdır. Yalnız Sasanilər dövründə (III-
VII əsrlər) yenidən bərpa edilmiş və dövlət dini elan edilmişdir.
21 hissədən ibarət “Avestanın” yalnız 3 hissəsini bərpa etmək
mümkün olmuşdur. 1) Vendidad 2) Visperad 3) Sasna. Bu 3 hissə
milli mədəniyyətin inkişafına güclü təsir göstərmiş və onu
zənginləşdirmişdir.
Dostları ilə paylaş: |