______________Milli Kitabxana_____________
188
bir sıra etnosların, o cümlədən etnik cəhətdən qohum olan
etnosların ümumi adı olmuşdur. Lakin Manna xüsusi antroponim
və yer-toponim adlarının təhlili mövcud olan dillər barədə
mühakimə yürütməyə imkan verir. Manna yer adlarının bir qismi
türk dillərində izah olunur. Bəzi Manna hökmdar adları türk
mənşəli hesab oluna bilər. Çox güman ki, bu etnos hələ Aratta
dövründə burada yaşayırmış və ölkədə onun dilində işlənən söz ilə
Aratta (Alateye, yəni «dağ», «dağlıq ölkə») adlanmışdır. Bu
toponimlər prototürk, yaxud protoazərbaycan dilinə mənsub idi.
Lullubi, turukki və sular Arattanın sakinləri olmuşlar və prototürk
(protoazərbaycan) dilində danışırmışlar. Bununla əlaqədar
«turukki» etnonimini «türk» adının erkən forması kimi qəbul
etmək olar.
İranın, İraqın, Türkiyənin, Zaqafqaziyanın, Orta Asiyanın
bir çox ərazilərində hələ ən qədim dövrlərdən türklərin
məskunlaşması məsələsini müdafiə edən alimlərimizin sırası
getdikcə artmaqdadır.
Coğrafi anlayış kimi İran yaylasının sərhədləri Qərbdə
Zaqros dağlarından, Şərqdə Hindistan (İndi Əfqanıstan, Pa-kistan)
ərazisindən, Şimalda Araz çayından başlayır, Cənubda fars
körfəzinə çatır. Bu ölkə son zamanlaradək «Persiya» (Farsistan)
adlanırdı. XX əsrdə dövlət tərəfindən rəsmi olaraq «İran» adı
qəbul edilmişdir. Bəzi alimlərin fikrincə, «İran» adı qədim dövrdə
«Ariana» («ari» ölkəsi) şəklində işlədilirmiş, lakin Ariana qədim
yunan qaynaqlarında bütün İran yaylasına yox, ancaq onun Şərq
hissəsinə (indi: Seistana) şamil edilirdi. Avestada həmçinin
«Arianam veyca» («ari ölkəsi») adı çəkilmişdir. Bəzən bu ölkəni
Orta Asiyada qədim Xarəzm ərazisində yerləşdirirdilər. Mərv və
Herat şəhərini onun mərkəzi hesab edirdilər. Əhəmənilər
dövründə Arey («Ariya») Xarəzm və Soqdiana ilə bir canişinliyə
daxil idi və Xarəzmdə axan çay Ak adlanırdı (ola bilsin ki, Ak çay
adı türk sözü ak (aq) «ağ, ağımtıl (çay)» mənasını daşıyırmış).
Beləliklə, Arianam (Ariana)
Arey İran yaylasının Şərq və şimal-şərqində müəyyən
əraziyə verilən ad olmuşdur. «Ariana» adının İran formasına
çevrilməsi inandırıcı deyildir, «İran» adının əmələ gəlməsində
______________Milli Kitabxana_____________
189
başqa komponentlər iştirak etmişdir. Ariana xoronimi «ari» tayfa
adından əmələ gəlmişdir. Türk dillərində ari - arı «təmiz, alicənab,
kübar «müqəddəs» mənalarını saxlamışdır. «Ari» tayfa adını da
eyni cürə mənalandırırlar. «İran» adında isə «ir» etnonimi və an
cəm şəkilçisi iştirak edir. Etnonim «ir» qədim türk dillərində ər, er
sözlərinin digər fonetik forması olmaqla, «kişi, cəsur, qoçaq»
mənalarını daşıyırdı. «Arı» və «ir» sözləri ancaq türk dillərində
qalmışdır.
Hind-İran tayfaları birliyi e.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin
əvvəlində parçalanmışdı. İrandilli tayfalar cənub-şərqi Avropadan
hərəkətə başlamış, bir qismi Orta Asiyaya getmiş, digər qismi isə
Qafqaz dağlarını aşaraq İran yaylasına gəlmişdir. İkinci ehtimala
görə, onlar Orta Asiyadan hərəkət edərək İran yaylasında tədricən
məskunlaşmışlar.
Tarixi-filoloji dəlillərə əsaslanan başqa ehtimala görə, Hind-
Avropa dil birliyi Ön Asiyada Hind və İran qollarına parçalanmış,
Hind dilini daşıyan etnoslar Hindistana yönəlmiş, İran dillərində
danışanlar isə İran yaylasında məskən salmışdır. Eyni zamanda
müxtəlif dövrlərdə İrandilli tayfaların bir qismi Qafqaza və Orta
Asiyaya hərəkət etmişdir.
Hələ e.ə. III-II minilliklərdə İran ərazisində müxtəlif
dövlətlər meydana gəlmişdi. Əsrlər keçdikcə həmin dövlətlər bir-
birini əvəz etmişdir. Aratta, Lullubi, Kuti, Elam, Midiya, Urartu,
Manna, Əhəmənilər, Atropatena, Sasanilər və s. dövlətlər tarix
səhnəsinə çıxmış, bəzisi isə uzun müddət ömür sürmüşlər. Həmin
dövlətlərin ərazisində yaşayan xalqların mədəniyyətində eyni
cəhətlər çox olmuşdur. E.ə. I minillikdə zərdüştilik qəbul
edildikdən sonra bu özünü mədəniyyətdə də göstərmişdir. Həmin
dinin müxtəlif xalqlar tərəfindən qəbul edilməsi onların
mədəniyyətinin formalaşması işində müxtəlif xalqların iştirak
etməsinə böyük təsir göstərmişdir.
Məlum olduğu kimi, İranın ən qədim əhalisi müxtəlif
allahlara sitayiş edirdi. Qədim Elamda allahlar panteonu mövcud
idi. Qaynaqlar Urmiyyə gölü sakinlərinin dini dünyagörüşü barədə
çox cüzi təsəvvür yaradır. Burada çoxallahlılıq-politeizm, bütlərə
sitayiş mövcud olmuşdur. Tarixi faktlar sübut edir ki, assurilər
______________Milli Kitabxana_____________
190
dəfələrlə Manna allahlarının təsvirlərini qənimət kimi
aparmışdılar.
İranın cənubunda olan xalqlar, o cümlədən farslar arasında
zərdüştilik təlimi yayılmışdı. Herodotun verdiyi məlumata görə,
onlar məbəd tikməzdilər, ibadəti açıq havada keçirərdilər. Həmin
xalqlar müxtəlif təbiət qüvvələrinə sitayiş edirdilər. Günəş, su, ay,
külək və s. dini ibadətə çevrilmişdi. Bütün bunlar Avestada təsvir
olunan miflərdə öz əksini tapmışdı.
İran mədəniyyəti haqqında əsas məlumatlar qədim
abidələrdə qorunub saxlanılmışdır. Həmin abidələr içərisində
Avesta özünəməxsus yer tutur. Avestada ən qədim əsatirlər öz
əksini tapmışdır. Bunlar eyni zamanda «Şahnamə»,
«Bəhmənnamə», «Camasbnamə», «Geştasbnamə», pəhləvi
kitabları, «Artaviraknamak» və s. əsərlərdə geniş şəkildə təsvir
olunmuşdur.
Div, pəri, əjdaha, Simurq quşu kimi mifoloji obrazlar, o
cümlədən tarixi şəxsiyyətlər hesab edilən Cəmşid (Avestada ilk
insan, ilk padşah Yima adlanır), Huşəng, Təhmuras, Kəyumərs,
Zöhhak, Fərudin, Mənuçöhr, Nuzər, Gərşasb və b. adlar təkcə
farsdilli ədəbiyyatda deyil, həmçinin türk xalqlarının dastan, əsatir
yaradıcılığında geniş əksini tapmışdır. Həmin eposlardakı təsvirlər
təbiət qüvvələrinin canlılaşdırılmasından başlanır. Tarixin
əvvəllərində bu inikasın obyektləri, hər şeydən əvvəl, təbiət
qüvvələrindən ibarətdir və bunlar sonrakı təkamül zamanı
müxtəlif xalqlarda ən müxtəlif və cürbəcür şəkildə canlandırılır.
Bu ilkin proses müqayisəli mədəniyyət vasitəsi ilə hər halda Hind-
Avropa xalqları arasında izlənərək, Hind vedalarındakı ilk
təzahürünə qədər araşdırılmış, onun sonrakı inkişafı isə hindular,
farslar, yunanlar, romalılar, germanlar, keltlər, litvalılar və
slavyanlar arasında ətraflı tədqiq edilmişdir.
Dünyagörüşü əsasında doğulmuş fantastik obrazlar öz
müstəqilliyini uzun müddət saxlaya bilir. Burada onun reallığına
zəif də olsa, inamın olması mühüm rol oynayır. Lakin fantastik
obrazlar doğulduğu dünyagörüşü atmosferini yaşayaraq bədii
şüura çevrilir, obrazlar və motivlər dairəsini yaradır.
Qədim Şərq mədəniyyətində, onun mifologiyasında allah
Dostları ilə paylaş: |