______________Milli Kitabxana_____________
197
buraya sami tayfaları yol açmışdı. Ola bilsin ki, Elamın cənub-
qərbində şumerlər də məskən salmışdılar. Şimaldan Elam
ərazisinə turukkilər (prototürklər), kassilər və bəlkə də subir və
hurrilər yayılmağa başlamışdılar. Bu tayfaların heç biri əhalinin
elam mənşəli tərkibində dəyişiklik edə bilmədi. Son dövrlərdə
Elam ərazisinə irandilli tayfalar yol açdılar. Onlar əvvəlcə Anşan
vilayətində, sonra da Elamın başqa vilayətlərində məskən
salmışdılar. Müxtəlif tayfaların Elamda məskunlaşmasına
baxmayaraq Elam mədəniyyəti özünəməxsus əlamətləri
saxlayırdı. Minilliklər ərzində elamların mənəvi aləmi, qədim
ayinləri və dini görüşləri öz varlığını saxladı.
Din Elam əhalisi arasında, onun gündəlik həyatında mühüm
yer tuturdu. Elamlılara məxsus allahlar panteonu yaradılmışdı.
"Narm-Suenlə müqavilə" şahid kimi 37 allah adını sadalamışdı.
Burada Elam allahları ilə yanaşı Akkad allahlarının da adları
çəkilmişdi. Elam panteonunda Akkad və bəlkə də başqa mənşəli
allahlar da təmsil olunmuşdu. Qarışıq panteon qədim Şərqin digər
ölkələrinə də xas idi. E.ə. III minillikdə Elam panteonuna ana
ilahə Pinenkir başçılıq edirdi. Bu da Elam cəmiyyətində ana nəsli
qaydalarının saxlanılmasını göstərən amil hesab edilər bilər. Elam
vilayətlərinin hərəsinin özünəməxsus ana ilahəsi vardı. Pinenkir
Suz şəhər icmasının ilahəsi sayılırdı. O, "səma hökmdarəsi" kimi
məlum idi. İkiçayarası əhalisi Pinenkiri özlərinin İştar (məhəbbət
və məhsuldar ilahəsi) ilahəsi ilə eyniləşdirirdilər. Pinenkir böyük
ana ilahə hesab edilirdi. Elamın Liyan (İran körfəzi sahili) vilayəti
əhalisi Kiririşa ("Böyük ilahə") ilahəsinə sitayiş edirdi. Anşan
vilayətində isə ilahə Partiyə ibadət yayılmışdı. Kiririşaya ibadət
ümum Elam səviyyəsinə qalxmışdı. E.ə. III minillikdə allah
Humpan Elam panteonunda ikinci yer tuturdu, lakin II minilliyin
ortalananda o artıq panteona başçılıq edirdi. Elam cəmiyyətində
baş vermiş və dərinləşmiş sosial-iqtisadi və ictimai dəyişikliklər
dini təsəvvürlərə də təsir göstərmişdi. Elamlıların mənəvi
aləmində ata nəsli hüququ üstünlük qazanmışdı. Humpan da
"Səma hökmdarı" hesab edilirdi. Bu allah Pinenkirin və
Kiririşanın əri kimi təsəvvür olunurdu. Humpan və Kiririşanın
nikahından allah Humpan yaranmışdı.
______________Milli Kitabxana_____________
198
Minillik ərzində ictimai-iqtisadi amillərin təsiri altında Elam
panteonu dəyişilirdi. E.ə. III minillikdə allah İnşuşinak panteonda
altıncı yer tuturdu. İnşuşinak adı Suz şəhərinin şumer adından
əmələ gəlmişdir. Şumercə Nin-şuşin-ak əslində "Suzun (Şuşinin)
sahibəsi" mənasını daşıyırdı. İlk əvvəllər İnşuşinak qadın ilahəsi
kimi tanınmışdı. Min il sonra onun adı Humpan və Kirjrişa ilə
yanaşı, bəzən də ikinci yerdə çəkilirdi. İnşuşinaka "zəiflərin atası",
"allahların yerdə və göydə havadan", "Sirli allah" kimi rütbələr
verilirdi. İctimai-iqtisadi münasibətləri əks etdirən sənədlərdə
İnşuşinak andiçmə allahı mövqeyini tuturdu. Onun adı ilə and
içirdilər, axirət dünyasında isə o, məhkəmə qururdu. İnşuşinak
Elam axirət dünyasının hakiminə çevrilmişdi. And mərasimində
onunla yanaşı ilahə İşmekarabın adı da çəkilirdi. İşmekaraba
(akkadca "O, duanı eşitdi") ibadət ola bilsin ki, Akkad təsiri
altında yaranmışdı. Bu ilahənin Elam müqabili Laqamal (yaxud
Laqamar) olmuşdu. İşmekarab və Laqamal axirət dünyasının
ilahələri hesab edilirdilər. İşıq dünyasının allahı Nahhunti (elamca
"Günəş") idi. O, sənədlərdə şahidlərin havadarı kimi qələmə
verilirdi. Nahhunti qanun-qaydanı qoruyur, hüquq və məhkəmə
allahı vəzifəsini görürdü. Elamlılar ay allahı Napirə də sitayiş
edirdilər. O, "yetimlərin atası" adını qazanmışdı. Narundi qələbə
ilahəsi idi, lakin qonşu assurilər onu "yeddi şər ruhun" bacısı
adlandırmışdılar. Elamlar bir çox yerli allahlar ilə yanaşı
İkiçayarası allahlarına (Adad, Nerqal, Enki və s.) da sitayiş
edirdilər. Elam cəmiyyətində çoxallahlılıq (politeizm) mövcud
olmuşdur.
Şifahi xalq ədəbiyyatı və əfsanələr Elam cəmiyyətində
müəyyən yer tuturdu. Bunu qədim dövrün möhürləri və qabları
üzərində əks olunmuş təsvirlərdən görmək mümkündür. Təsvirlər
müxtəlif mövzuları əhatə edirdi. Möhür üzərində yırtıcı quş başı,
dırnaqlı və qanadlı Aslan təsvir olunmuşdu. Antik ədəbiyyatda
belə qarışıq əlamətlərə malik olan vəhşi heyvan qrif adlanırdı.
Qrif surəti Elam əfsanəsinin məhsuludur. Qrif mövzusu möhür
təsvirlərinə Elam şifahi xalq yaradıcılığından keçə bilərdi.
Möhürlərdən biri üzərində ikicərgəli əfsanəvi təsvirlər həkk
olunmuşdu. Şəkildə aypara və ulduz, insan başlı öküz, qrif,
______________Milli Kitabxana_____________
199
əllərində dirilik ağacları, heyvan üstündə allahlar və s. təsvir
edilmişdi. Bu, Elam sənətkarlığının gözəl nümunəsi hesab olunur,
lakin onun əfsanə məzmunu qaranlıq qalır. Digər möhürlər
üzərində əks olunmuş əfsanəvi səhnələrin mövzusunu da açmaq
tam mümkün deyildir. Bir sıra möhürlərin təsvirləri elamlıların
gündəlik həyatına həsr olunmuşdur. Burada ov səhnəsi, torpağın
kotanla şumlanması, üçdişli toxa ilə sahənin becərilməsi,
qadınların xurma məhsulunu toplaması, keçilərin çöllərdən
qayıtması və pəyəyə salınması səhnələri verilmişdir. Möhürlərin
birində emalatxana təsvir edilmişdir: kişilər saxsı qab hazırlayır,
qadınlar isə yun təmizləyir, bayırda anbarlara taxıl tökürlər, anbar
yanında diz üstə oturan mirzə qəbul olunmuş taxılın hesabını
aparır. Bunlar elamlıların gündəlik məşğul olduqları əmək
prosesini gerçək əks edən təsvirlərdir.
Elam sənətkarlığının gözəl nümunələrindən biri uzunsov
qədəh hesab edilir. Onun üzərində dağ keçisinin əndamı ümumi
şəkildə cızılmışdır. Dağ keçisinin yay kimi burulmuş buynuzlan
belinə kimi çatdırılmışdır. Keçi təsvir olunan hissə çərçivəyə
alınmış, onun üstündən isə sanki sıçrayışa hazırlaşan tazı təsvirləri
verilmişdir. Yuxarı hissədə boğazı nazik və uzunsov quşlar təsvir
olunmuşdur. Təsvirlərin hamısı ümumi incəlik və gözəl uyğunluq
yaradır. Təsvir öz gerçəkliyi ilə fərqlənir. Nazik səthi olan güldana
isə qıvrılıb qalxan ilan təsviri vurulmuşdur. İlan müxtəlif
rənglərdə işlənmişdi. İlan Elam mədəniyyətinin ana xəttini təşkil
edirdi. Elamlıların təsəvvürünə görə, ilan məhsuldarlığı təmsil
edirmiş. Bitişik qoşa ilan təsvirlərinə rast gəlinir. Qoşa ilanlar
məhsuldarlıq rəmzini bildirirmiş. Qoşa ilan mövzusu Misirə də
sirayət etmişdi. Elamlılar ilanı ilahiləşdirmişdilər. Eyni zamanda
ilana insan sifəti verilirdi. İnsan başlı ilan Elam mədəniyyətinə xas
olan cəhətdir. Belə təsvirlər İkiçayarasında da məlum deyildi.
Metaləritmə və metalişləmə sənəti Elamda yüksək inkişaf
səviyyəsinə qalxmışdı. Hökmdar qadın Napirasunun heykəli buna
bir nümunədir. Heykəl çox böyük əzəmətə malikdir. Heykəldə
hökmdar dadının uzun barmaqları, qəddi-qaməti böyük bir
incəliklə işlənmişdi. Abidənin ağırlığı 1800 q çatırdı. Hökmdar
Untaş-Napirişaya məxsus tunc balta tapılmışdır. Baltanın tiyəsi
Dostları ilə paylaş: |