______________Milli Kitabxana_____________
151
- «Sən məktəbdə nə ilə məşğul olmuşsan?»
Şagird cavab verir: «Mən məktəbdə öz kitabəmin
məzmununu danışdım, səhər yeməyimi yedim, kitabəmi yazdım
və onu sonacan köçürtdüm. Sonra şifahi tapşırığı soruşdular,
nahardan sonra yazılı tapşırıq verdilər. Dərslər qurtarandan sonra
evə gəldim. Otağa girdim, gördüm ki, atam əyləşib. Mən atama öz
kitabəmi oxudum, o, razı qaldı».
Bir gün şagird dərsə gecikir. Bu haqda belə danışılır: «Səhər
ayılanda, anamdan xahiş etdim ki, mənə səhər yeməyi versin,
çünki məktəbə tələsirdim. Anam mənə iki kökə verdi və mən
məktəbə getdim. Məktəbdə «çubuq tutan» məndən soruşdu: «Sən
nə üçün belə gec gəlmisən?» Mən qorxdum və ürəyim döyündü.
Mən müəllimə yaxınlaşdım və ədəb-ərkanla ona baş əydim».
Həmin gün şagird üçün uğursuz oldu. Ehtiramla müəllimə
baş əyməsinin köməyi olmadı. Hələ üstəlik müəllim şagirdə dedi:
«Sənin əlin heç bir işə yaramaz (yəni pis yazırsan)» və şagirdə bir
çubuq vurdu. Şagird bunu gözləmədiyindən pərt oldu. Evə gəldi.
Atasından xahiş etdi ki, müəllimi evə dəvət etsin və ona qulluq
göstərsin. Ata müəllimi evə dəvət etdi. Müəllim gəldi, onu başda
oturtdular. Şagird müəllimə qulluq göstərməyə və məktəbdə
öyrəndiyini danışmağa başladı. Ata müəllimə səy göstərdiyi üçün
təşəkkürünü bildirdi və müəllimə təzə geyim və bahalı hədiyyələr
verdi, barmağına isə üzük taxdı. Tərifli sözlərdən və
hədiyyələrdən müəllim xoşlandı. Müəllim şagirdə - gələcək
mirzəyə ürək-dirək verməyə başladı: «Ey gənc, mənim sözlərimə
diqqətlə qulaq asdığın üçün, heç bir kəlamı yaddan çıxartmadığın
üçün, sən yazı sənətinin zirvəsinə çata biləcəksən və onun
incəliklərinə yiyələnəcəksən. Səni görüm qardaşların arasında lap
yaxşı olasan, dostların arasında lap baş olasan, habelə şagirdlər
arasında lap birinci olasan. Sən məktəbdə yaxşı oxumusan,
görürsən, sən artıq savadlı adam olmusan».
Bu hekayə hələ qədimdə çox geniş yayılmışdı. Qazıntılar
zamanı bu hekayənin 21 nüsxəsi tapılmışdı. Lakin mətn müəllimin
maaşı haqda fikir yürütmək üçün imkan vermir. Müəllimin evə
dəvət edilməsi və ona ehtiram göstərilməsi yaltaqlığın tarixini
göstərən ilk tarixi faktdır, müəllimə hədiyyə verilməsi
______________Milli Kitabxana_____________
152
rüşvətxorluğun tarixinə aid ilk sənəddir. Şagirdin təhsil haqqını,
yəqin ki, valideyn ödəməli idi. Lakin valideyn müəllimə əmək
haqqından başqa əlavə hədiyyə də verirmiş. Müasir dövr
baxımından müəllimin aldığı hədiyyə rüşvət kimi, şagirdin
hərəkəti isə, yaltaqlıq kimi qiymətləndirilə bilər, lakin bu
mülahizə həqiqətdən xeyli uzaqdır. Əgər şagird tənbəl və fərsiz
olsaydı, birinci hekayədəki kimi, dərsdən yayınsaydı, onda həmin
mülahizələrə bəraət qazandırmaq olardı. Hekayədə tələbkar
müəllim və çalışqan şagird surəti yaradılmışdır. Şərq adət-
ənənəsinə uyğun olaraq bu faktı müəllimə göstərilən ehtiramın və
qonaqpərvərliyin ilk yazılı nümunəsi kimi də qəbul etmək olar.
Təsərrüfat həyatının praktiki tələbləri müxtəlif sahəli elmi
biliklərin yaranmasına səbəb olmuşdu. Məsələn, ulduzların və
planetlərin müşahidəsi təqvimin tərtib olunmasına, torpaq
sahələrinin ölçülməsi riyazi qaydaların müəyyənləşdirilməsinə,
hesablama aparılmasına imkan verirdi. Bina tikintisi, hüquq
normalarının yaradılması və qeydə alınması, mülkiyyət və
sahibkarlıq münasibətlərinin inkişafı gündəlik tələbat idi.
Təsərrüfat işləri ilə bağlı ölçü, çəki, məsafəni hesablama
qaydalarını öyrənmişdilər. Ən ağır çəki talant (təqribən 30 kq), ən
yüngül çəki şeum (0.04 q) adlanırdı. Şeum əslində «dən, taxıl»
mənasını daşıyırdı. Praktiki tələbat riyaziyyatın inkişafına təkan
vermişdi. Şumerlər onluq və altı onluq hesablama sistemi
yaratmışdılar. Müvafiq qaydada bunların əsasını, 1, 10, 100 və 60,
120, 180, 3600 və s. rəqəmləri təşkil edirdi. İkiçayarasının sami
mənşəli əhalisi bu hesablama qaydasını mənimsəmişdi. Onlar
vurma, bölmə, dördbucaq, tənlik və kəsri bilirdilər. Onlar
düzbucaq, kub dərəcəyə yüksəltmə, kökalma, cəbr tənliyi və s. ilə
tanış idilər.
İkiçayarasında praktiki tələbata uyğun olaraq astronomiya
xeyli inkişaf etmişdi. Astronomik müşahidələr eyni zamanda
insan taleyinin və hadisələrin gedişinin göy cisimlərinin
düzülüşündən asılı olması inamından doğurdu. Müşahidə kahinlər
tərəfindən zikkurat-məbədlərin zirvəsindən aparılırdı.
Müşahidələrin nəticəsi yoxlanılıb yazılırdı. Təbiətin daimi
müşahidəsi nəticəsində İkiçayarasında qədim təqvim növləri
______________Milli Kitabxana_____________
153
yaradılmışdı. Bunlardan biri qəməri təqvimi olmuşdu. Bu təqvimə
görə, hər ay 29 ya 30 gündən ibarət (ayın dəyişmə mərhələsi
təxminən 29.5 sutkaya bərabər idi), il isə 12 aydan və 354 gündən
ibarət idi. lakin qəməri təqvimi şəmsi təqvimindən fərqlənirdi.
Şəmsi təqvim astronomiyaya daha uyğun idi. Təqvimlər arasında
fərq 11 günə bərabər olurdu. Buna görə hər üç ildən bir təqvimə
on üçüncü ayı əlavə edirdilər. Günəşin batması günün başlanğıcı
hesab edilirdi. Ayların əksəriyyəti təsərrüfat işlərinin
xüsusiyyətinə uyğun olaraq ad daşıyırdılar. Məsələn, «əkin»,
«biçin», «taxıl», «arpa dadına baxmaq bayramı» və s. ay adları
vardı. Yeni il bahar fəslinin əvvəlindən, əkin işləri başlanan
dövrdən hesablanırdı. Adətən bu, mart ayına təsadüf edirdi. Günəş
və ayın hərəkətini müşahidə edir, daimi müşahidə nəticəsində
günəş və ayın tutulmasını əvvəldən qeydə alırdılar. Bürc
ulduzlarını tanıyır və onların təsvirini verirdilər. İkiçayarası
əhalisi günəş və su saatlarından istifadə edirdilər. «Astronomiya»
üzrə dərslik tərtib olunmuşdu. İkiçayarasında gəmiqayıran, üzən
körpü (ponton) düzəldən usta sənətkarlar vardı. Böyük çayları
üzüb keçmək üçün üfürülmüş tuluqlardan istifadə edirdilər.
Təbabət ovsunla sıx əlaqəli idi. Ağır xəstələri ovsunla
müalicə edirdilər. Türkəçarə müalicə aparanlar (aşinu, maşmaşu)
ilə yanaşı savadlı həkimlər (azu) də vardı. Qazıntılar zamanı
hökmdar Qudeanın vazası aşkar edilmişdi. Onun üzərində ilan
şəklində əsaya sarınmış sağlamlıq allahının simvolik təsviri
düzəldilmişdi. Bu əlamət müasir təbabətdə də həkimlik rəmzini
bildirir. Güman edirlər ki, İkiçayarasında ilk həkimlər kahinlər
olmuşlar. Həkimlər fal və müalicə yolu ilə bir çox xəstəlikləri
müalicə edirdilər. Onlar gözdən kataraktı götürür, soyuqdəyməni
müalicə edir, dəri şişini kəsir, sınığı düzəldir, uşaq tuturdular. Bir
sıra xəstəliklərin, o cümlədən ciyər, mədə, bağırsaq xəstəliklərinin
əlamətini müəyyənləşdirə bilirdilər. Dərmanları müxtəlif
bitkilərdən, heyvan maddələrindən və mineral maddələrdən
hazırlayırdılar.
İkiçayarasında təbabət üzrə vəsait və göstərişlər hazırlanırdı.
Bunlardan biri «Nippur həkiminin arayış kitabçası» (e.ə. XXIV
əsr) adlanırdı. Burada 15 müalicə qaydası əks olunmuşdu. Nippur
Dostları ilə paylaş: |