______________Milli Kitabxana_____________
50
müdafiəçisi kimi göstərilirdi. Digər tərəfdən, müxtəlif dini-fəlsəfi
sistemlərin inkişafı ilə əlaqədar olaraq Misir dini mətnlərində daha
tez-tez dünyanın yaradıcısı-allahın əsas cizgiləri-əbədiliyi, hər
şeyə qadirliyi tərənnüm edilirdi. Allah biliklərin hakimi və bütün
kəşflərin səbəbkarı elan olunurdu. Sonralar bunun inkişafı yalnız
kahin mühiti ilə məhdudlaşır, dini-fəlsəfi təlimlərin mücərrəd
ilahiyyatçı quramaları ilə təsvir olunurdu. Mətnlər allahların
surətləri və epitetləri ilə doldurulur, onlar bir sıra predmet, hadisə
və anlayışlarla səsləşir. Bu mətnlər isə sonralar müxtəlif ibadət və
mürəkkəb mərasimlərin geni yayılmasına güclü zəmin olurdu.
Sonrakı dini-fəlsəfi traktatlar, mərasim nəğmələri və dünyanın
yaranması haqqında Misir təsəvvürləri Ellin və Roma dövrünə
qədər yaşayaraq, Misirin hüdudlarından kənara çıxır.
Misir mifoloji anlayışları sözlərdə (himnlər, dualar,
hekayələr, ayin mətnləri), hərəkətlərdə (dramatik tamaşalar,
ayinlər və s. mərasimlər), predmetlərdə və rəsmlərdə, şəkillərdə
(təsvirlər, bitkilər və göy cisimləri), yaxud canlı varlıqlarda
(padşah və heyvanlar) ifadə oluna bilərdi. Bu ifadələrdən hər biri
mənəvi təcrübəni təmsil edir, yaddaşda bir sıra dini əhval-ruhiyyə
yaradırdı. Əksər mifoloji anlayışları bu müxtəlif ifadə
formalarında hiss olaraq qavramaq olar.
Oziris və Xor haqqında mif padşahların dəfn mərasimlərini
təsvir edir. Bu mif olmuş hadisələr haqqında bir hekayə
formasında hələ II minilliyin əvvəllərində əzbər şəkildə dildən-
dilə, eldən-elə keçmişdi.
Misir mifologiyasının xarakterik cəhətlərindən biri müxtəlif
tipli təsəvvürlərin bədii şəkildə birləşdirilməsidir. Səma inəyi
haqqında mif kosmik, kosmoqonik hadisə, yaxud dini adət kimi
təsvir olunur, ondan sehrbazlıq vasitəsi kimi istifadə edilirdi.
«Allahlar dünyası» adlandırdığımız yeganə mahiyyət eyni
teoloqlarda müxtəlif, bir-birinə zidd anlayışlarla ifadə oluna
bilərdi. Hər hansı ilahi qüvvə, yaxud allah çox asanlıqla digəri ilə
eyniləşdirilə bilərdi. Səma inəyi haqqında hekayədə Ra bir yerdə
Atum kimi, digər yerdə isə günəş diski kimi çıxış edir. Oko digər
şəraitdə ilanla eyniləşdirilir. Ureyem Xatxor kimi çıxış edir.
Xatxor inəyə xas olan yumşaq təbiətdən fərqli olaraq amansız
______________Milli Kitabxana_____________
51
kimi təqdim olunur. Bu isə Misir mifologiyasının əsas prinsipini-
eyni zamanda dəyişmək, ənənəni saxlamaq meylini bir daha əks
etdirir. Misir dininin dəyişkən forması və azad ruhu
mühafizəkarlıqla bərabərləşdirilir. Beləki, nə vaxt isə lazım olan
mifoloji konsepsiyalar faktiki olaraq heç vaxt atılmırdı. Bu
səbəbdən Misir mifologiyasının mühafizəkar xüsusiyyəti e.ə. XIX
əsrdə Misir dinini parçalamaqdan xilas etmiş, Misir dininin
daimiliyini və uzunmüddətli mövcudluğunu təmin etmişdir.
Misir və Şumer mifologiyaları arasında məlum oxşarlığı
inkar etmək qeyri-mümkündür. Lakin onların fərqi daha çox
nəzərə çarpır. Bu iki sivilizasiyanı yaradan mühitlərin oxşarlığı da
hər iki mifologiyanın oxşarlığında mühüm rol oynamışdır. Hər iki
ölkə çay vadilərində yerləşirdi ki, bu da şübhəsiz, onların
əhalisinin həyat tərzinə həlledici təsir göstərmişdir. Lakin Nil çayı
ilə Dəclə və Fərat çayları arasında fərq çoxdur. Nil Misiri iki
hissəyə - düzənliyə və deltaya bölür. Fransız alimi More demişdir:
«Təbiət Aralıq dənizi Misirini və Afrika Misirini belə yaratmışdır.
Misirlilərin çox vaxt xüsusi vurğuladığı bu «iki torpaq» arasındakı
fərq ölkənin mifoloji və bəşəri tarixinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir
göstərmək üçün kifayət qədər böyükdür».
Qədim Misir yazısı e.ə. IV minilliyin sonunda meydana
gəlmişdi. Bu yazı sisteminin ilkin nümunələri artıq Erkən səltənət
dövründə tətbiq olunurdu. İlk Misir yazı növü piktoqrafiya, yəni
şəkli yazı adlandırılır. Ən qədim Misir yazısı sadə naxış və
müxtəlif anlayışları bildirən şəkillərdən ibarət olmuşdur. Şəkli
işarələr vasitəsilə ayrı-ayrı sözlərin, anlayış və məfhumların
mənası verilirdi. Ay, günəş, ev, su və s. müvafiq oxşar şəkillərlə
ifadə olunurdu.
Misir təsərrüfatı genişləndikcə, dövlət idarə sistemi
mürəkkəbləşdikcə yazı gündəlik həyatda tez-tez tətbiq olunmağa
başladı. Bu, şəkli yazıların sadələşdirilməsinə gətirib çıxartdı.
İşarələr artıq əvvəlki mənası ilə yanaşı səs birləşmələrini, hecaları
bildirməyə başladı. Məsələn, "ulduz" işarəsi oba kimi tələffüz
olunurdu, o eyni zamanda heca kimi də işlədilirdi. Yaxud "kanal"
işarəsi mer kimi səslənirdi, mer eyni zamanda hecanı bildirirdi.
Heca bildirən işarələr vasitəsilə cümlələr tərtib olunurdu. Bunun
______________Milli Kitabxana_____________
52
nəticəsində müxtəlif anlayışları və hadisələri ifadə etmək imkanı
yaranırdı. Bu yazı işarələri hələ qədimdə heroqlif, yəni "müqəddəs
işarələr" adlandırılmışdı. İlk zamanlar heroqliflərin sayı çox imiş.
Ən çox işlədilən işarələrin sayı yeddi yüzə çatırdı. Adətən
heroqliflər daş, ağac, dəri üzərində yazılırdı. Belə hallarda
heroqliflərin şəkli dəyişilmirdi. Qədim misirlilər eyni zamanda,
bitkisinin gövdəsini lazım olan ölçüdə doğrayır, sonra özəyini
uzununa çox nazik təbəqəyə ayırıb, xüsusi üsulla bir-birinə
yapışdıraraq "kağız" kimi istifadə edirdilər. Böyük mətnləri
yazmaq üçün papirus vərəqlərini uzununa bir-birinə calayırdılar
və lülə halında bükürdülər. Onların bəzilərinin uzunluğu qırx beş
metrə çatırdı. Heroqliflər papirus üzərində də yazılırdı. Belə halda
heroqliflərin ilkin şəkli xeyli dəyişilirdi. Bu yazı heroqlifikadan
fərqli olaraq heratika adını almışdı. E.ə. VIII əsrdən etibarən yazı
sistemində dəyişiklik baş vermişdi. Əvvəllər ayrı yazılan işarələr
indi bir işarədə birləşdirilirdi. Bu yazı demotika, yəni xalq yazısı
adını daşıyırdı. Bu yazı növü dövlət idarələri, ədəbi və dini
mətnlərin tərtibində işlədilirdi. Heratika vasitəsilə təsərrüfat
sənədləri, eləcə də ədəbi və elmi əsərlər yazılırdı.
Misir yazı sistemində əlifba işarələri də peyda olmuşdu.
Bunlar 21 işarədən ibarət idi, hər birisi müəyyən samiti bildirirdi.
Əlifba işarələri heroqliflərin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir
və müstəqil işlənmirdi.
Misir yazı sistemi dəyişildiyi və təkmilləşdiyi kimi onun dil
quruluşu da minilliklər ərzində eyni şəkildə qalmırdı. Qədim, orta
və yeni Misir dili bölgüsü təklif olunmuşdur. Erkən orta əsrlərdə
(III-IV əsrlər) qədim Misir dili artıq ölü dillər cərgəsinə daxil
olmuşdu. Bu zaman gipti dili işlənirdi. VII əsrdən etibarən ərəb
dili yayılmağa başladı. Hal-hazırda Misirdə dörd milyon yerli
gipti yaşayır. Onlar xristian olmaqla ərəb dilində danışır, lakin
dini ibadətlərini gipti dilində aparır, qədim ənənələri qoruyub
saxlayırlar.
Qədim misirlilərin şifahi xalq yaradıcılığı bədii ədəbiyyat
əsərlərinin əsasını təşkil edir. Ən qədim əsərlər e.ə. IV minillikdə
yaradılmışdır. Üç min il ərzində qədim misirlilər zəngin bədii
ədəbiyyat, onun müxtəlif janrlarını yaratmışdılar. Şifahi xalq
Dostları ilə paylaş: |