Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 94

əlifba sisteminin ilk nümunəsi olmuşdur. 

Şərqi Aralıq dənizi  əhalisinin dini təsəvvürləri müxtəlif 

olmuşdur.  İlk  əvvəl vahid panteon mövcud deyildi. Hər  şəhərin 

özünəməxsus allahı vardı. Onlar müxtəlif adlar daşıyırdılar. 

Adətən bu allahlar Baal (ağa), yaxud El (allah), bəzən Melek və 

ya Molox (hökmdar) adlanırdılar. Bibldə Adon (yunan allahı 

Adonis) allahına sitayiş geniş yayılmışdı. O, ölən və dirilən allah 

surətini təmsil edirdi. Mənası isə sadəcə olaraq "mənim ağam" 

deməkdir. Yahve hələ vahid allah hesab olunmurdu. Tövratda 

Elohim (allahlar) allah adı da işlənilirdi. Kosmik ilahələrə sitayiş 

uzun müddət davam etmişdi. Bəzən yadelli allahlara da sitayiş 

olunurdu. Tədricən Yahve israillilərin və  yəhudilərin ümumi 

allahına çevrildi. Yahve öküz şəklində təsvir olunurdu. E.ə. V-III 

əsrlərdə  yəhudi dini formalaşdı  və iki təriqət  əsasında inkişaf 

tapdı. Çoxallahlılıq təqib edildi və vahid allaha sitayiş  bərqərar 

oldu. 

Yəhuda və  İsrail  ədəbiyyatı qonşu xalqları, xüsusilə 

İkiçayarası  və Misir ədəbiyyatı  əsasında formalaşırdı. Bu 

ədəbiyyat Tövratda öz əksini tapmışdı. Dünyanın əmələ gəlməsi, 

ümumdünya daşqını  əfsanələri bilavasitə  Şumer və Babilistan 

təsiri altında meydana gəlmişdi. Tövrat mövzuları  nəinki 

xristianlığa, eyni zamanda islam dininin formalaşmasına da böyük 

təsir göstərmişdi. 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 95

MESOPOTAMİYA MƏDƏNİYYƏTİ 

Ön Asiyanın çox hissəsi dağlardan və yaylalardan ibarətdir. 

Yunanca Mesopotamiya adlanan qədim  İkiçayarası ölkəsi Ön 

Asiyada yerləşir. Ön Asiyanın çox hissəsi dağlar və yaylalardır. 

Qafqazdan cənubda olan dağlardan başlayan Fərat və  Dəclə 

çayları  İran körfəzinə tökülür. Dəclə  və  Fəratın orta və  aşağı 

axarlarında yerləşən ölkə qədim dövrlərdən məşhur və qüdrətli bir 

dövlət kimi tarixə düşmüşdür. Cənubi Mesopotamiya qısa sürən 

qışda yağışlar yağır, hər yer keçilməz gil palçıq olur, yazda isə 

dağlarda qar əriyir, Dəclə  və  Fərat çayları daşıb sahilləri basır, 

daşqından sonra hər yer yaşıllığa qərq olur. Hələ Paleolit 

dövründə Mesopotamiyada ilk insanlara təsadüf edirik. Neolit 

dövründə isə insanların  İkiçayarası  ərazilərində  məskunlaşması 

sürətlənir, daha mütərəqqi təsərrüfat növünə keçmək zərurətini 

yaradır. Köçəri həyat tərzindən oturaq həyat tərzinə keçid 

əkinçiliyə, maldarlığa, sənətkarlığa meydan açır. 

E.ə. VII-VI minillikdə Mesopotamiyada insanlar 

məskunlaşdı. Dağlıq yerlərdən gələn insanlar Cənubi 

Mesopotamiyada toxa əkinçiliyi və maldarlıqla məşğul olmağa 

başladılar. Qədim Mesopotamiyada yazı sistemini şumerlər 

yaratmışlar. E.ə. IV minillikdə piktroqrafik (şəkilli) yazı, daha 

sonra mixi yazılar meydana gəldi. Yazı materialı gil lövhələr idi. 

E.ə. III minillikdə mixi yazı sistemi geniş yayıldı. Bütün Ön 

Asiyada mixi yazıdan istifadə olunurdu.  

Arxeoloji qazıntılar sübut edir ki, ən qədim dövrlərdə bu 

ərazi keçilməz bataqlıqlardan ibarət olmuşdur. Tarixçilərin 

fikrincə,  İkiçayarasının cənub hissəsi Fərat və  Dəclə çaylarının 

gətirdikləri çöküntülərdən  əmələ  gəlmişdir, torpağı isə gillidir. 

Qısamüddətli qış zamanı burada leysan yağışlar yağır, torpaq 

keçilməz palçığa çevrilir. Yazda dağlarda qar əridikdən sonra hər 

iki çay daşaraq geniş sahələri basır və bataqlıq yaranır. Burada nə 

metal, nə də meşə olmasa da, çayların lili ilə gübrələnmiş torpaq 

suvarıldıqdan sonra xeyli dərəcə münbit olur. 

Dəclə çayının suyu Fəratdan artıqdır və buna görə də axını 

da güclü olur. Dəclə  və  Fəratın suyunun artması dağlardakı 

qarların əriməsindən asılı idi. Qarın əriməsi isə fevral-may ayları 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 96

arasında mümkündür. Nilə nisbətən bu çayların artıb-azalma 

rejimi dəqiq olmurdu. Çünki həmin çaylar müxtəlif hava 

bölgələrindən keçdiyindən rejimin dəqiqləşdirilməsi qeyri-

mümkün idi. 

Mesopotamiya torpağı  hələ  ən qədim dövrlərdən özünün 

məhsuldarlığı ilə seçilir. Bunu biz antik dövrün qüdrətli tarixçiləri 

Herodot, Teofrast və başqalarının  əsərlərində  də aydın görə 

bilərik. Lakin İkiçayarası ölkəsinin  ərazisində  əkinçiliklə  məşğul 

olmaqdan ötrü bir sıra kompleks işləri görmək lazım idi və həmin 

işlər bütün il boyu həyata keçirilməli idi. 

E.ə. VII-VI minilliklərdə  əkinçi və maldarlar münbit 

torpaqlar və yaxşı otlaqlar axtarıb tapmaq üçün dağlıq yerlərdən 

Fərat və  Dəclə çayları vadisinə enməyə  məcbur oldular. Onlar 

bataqlıqlar arasında qamış və gildən komalar tikir, mal-qara otarır, 

toxaların köməyi ilə kiçik torpaq sahələrini  əkib becərirdilər. 

Həmin dəhşətli dövrlərdə  əhali bataqlıq qızdırmasından, 

əqrəblərdən və saysız-hesabsız həşəratlardan  əziyyət çəkirdi. 

Şirlər adamlara və sürülərə hücum edirdi. Qamışlıqlarda yaşayan 

qabanlar  əkin sahələrini məhv edirdilər. Çay daşqınları komaları 

dağıdır, adamları suda məhv edirdi. Bəzən Fərat və Dəclə çayları 

qovuşaraq coşqun selə çevrilirdi. Bu vaxt İkiçayarası adamlarına 

elə  gəlirdi ki, bu sel bütün dünyanı basır. Çayların daşması-

Cənubi  İkiçayarasının ilk sakinləri üçün qorxunc və  təhlükəli 

düşmən idi. Sonralar yaranacaq «Nuhun tufanı» mifinin əsasını 

Dəclə və Fərat çaylarının daşmasında axtarmaq düzgün olardı. 

Cənubi Mesopotamiyada ilk dövlətlər e.ə. IV-III 

minilliklərdə yaradılmışdır. Dəclə  və  Fərat çaylarında baş verən 

daşqınlar Mesopotamiyada “Dünya tufanı haqqında”  əfsanənin 

yaranmasına səbəb olmuşdu. Bu çayların sahilləri becərilirdi. 

Burada xurma “həyat ağacı” adlanırdı. E.ə. IV-III minilliklərdə 

Mesopotamiya ərazisində Şumer, Akkad, Ur və s. qədim dövlətlər 

yarandı. Beləliklə, IV-III minilliklərdə Mesopotamiyada quldarlıq 

quruluşu və dövlət meydana gəldi. Kəndlilər varlılardan asılı olur 

və aldıqları borcu qaytara bilmədikdə qula çevrilirdilər. 

Mesopotamiyada qulları “gözlərini yuxarı qaldırmayanlar” 

adlandırırdılar. Burada yaranmış dövlətlər arasında müharibə 

---