______________Milli Kitabxana_____________
13
quruluşda yaşayanları ibtidai insanlar adlandırırdılar.
MEZOLİT (yunanca “mezos” orta, “litos” daş deməkdir)
dövrü e. ə. XII-VIII minillikləri əhatə edir. Bu dövrdə havalar
istiləşdi, buzlaqlar əridi və şimala çəkildi, buzlar əriyən yerlərdə
kolluqlar, meşələr əmələ gəldi. Heyvanlar da şimala tərəf yayıldı.
İnsanlar heyvanların ardınca gedir, Avropanın şimalında çayların
və göllərin kənarında məskunlaşırdılar. Bu dövrdə ox, kaman, ox
ucluğu və s. kəşf edildi. Çaylardan və göllərdən keçmək üçün
ağacdan sal düzəldilirdi, ağacın gövdəsini oyub qayıq qayırırdılar.
İnsanlar əvvəlcə iti, sonra isə qara mal, qoyun və digər heyvanları
əhliləşdirməyə başladılar. Mezolit dövründə ilkin əkinçilik
vərdişləri meydana gəldi.
Paleolitin sonu və Mezolit dövründə bir neçə qəbilə birləşib
tayfa əmələ gətirirdi. Tayfa üzvləri eyni ərazidə yaşayır, bir dildə
danışırdılar. Tayfaya daxil olanların ümumi adətləri var idi.
Tayfanın işini ağsaqqallar şurası idarə edirdi.
NEOLİT (yunanca “neos” yeni, “litos” daş deməkdir) dövrü
daş dövrünün son mərhələsini - e.ə. VIII-VI minillikləri əhatə
edir. Daş əmək aləti daha da təkmilləşdirilir. Cilalanmış və ağac
sapı olan daş baltalar əvvəlki əmək alətlərindən daha məhsuldar
idi. Belə əmək alətləri ilə ağac kəsmək və təmizləmək daha asan
olurdu.
İnsan toxumun yerə düşməsini, onun cücərməsini, inkişafını
və məhsul verməsini dəfələrlə müşahidə etmişdir. İnsanlar
sahələri kolluq və meşəlikdən təmizləyir, əkinçiliklə məşğul
olmağa başlayırlar. Qadınlar ağaca buynuzdan, yaxud daşdan
ucluq düzəldib toxa adlanan əkinçilik aləti ilə yeri şumlayır və
taxıl əkirdilər. Ən qədim əkinçilərin əmək aləti toxa idi. Belə
əkinçiliyə toxa əkinçiliyi deyirdilər. Sünbülü iti daş qəlpələri
taxılmış buynuz və sümükdən düzəldilmiş oraqla biçirdilər. Toxa
əkinçiliyi yığıcılığa nisbətən qəbiləni daha çox qida ilə təmin
edirdi. Beləliklə, yığıcılıqdan əkinçilik meydana. gəldi.
İnsanlar ilk dəfə iti əhliləşdirmişlər. İt və oxla ov uğurlu
olurdu. İt ovu axtarıb tapır, insan ovu uzaqdan oxla vura bilirdi.
Bu da qəbilədə qida bolluğu yaradırdı. İnsanlar quzu, çəpiş, donuz
balası, buzovu və digər heyvan balalarını kəsmədilər, onları
______________Milli Kitabxana_____________
14
saxlayıb böyütdülər. Beləliklə, ovçuluqdan maldarlıq meydana
gəldi. İnsanlar indiyə kimi təbiətdə olan heyvanları ovlayır, balıq
tutur, bitki toplayırdılar. Əkinçilik və maldarlıq yaranandan sonra
insanlar özləri əkir, taxıl toplayır, heyvan saxlayır, öz tələbatlarını
ödəyirdilər. Yığıcılıq və ovçuluq artıq yardımçı təsərrüfat
sahələrinə çevrildi.
Neolit dövründə insanlar cilalı daş baltalardan, balıqçılıqda
tordan, harpundan, qarmaqdan istifadə etmiş, əkinçiliyin inkişafı
ilə oturaq həyat tərzinə keçmişdi. Neolit dövründə gil (saxsı)
qablar istehsalı, əyiricilik, toxuculuq meydana gəlmişdir. Kətan nə
yun liflərindən sap əyirir, sapdan parça toxuyur, parçalardan
dəriyə nisbətən yüngül və rahat paltar tikirdilər. Alimlər bu
yenilikləri “neolit inqilabı” adlandırmışlar.
Avropanın şimalında meşə zolağında ovçu və balıqçı
tayfalar su yaxınlığında, çay kənarlarında məskən salırdılar.
Sibirdə ən qədim neolit mədə-niyyəti V minilliyə aiddir.
Türkmənistanda Çeytun əkinçilik məskəni, Anadoluda Çayönü və
“Çatal hüyük” mədəniyyətləri Neolit dövründə yaranmışdır. E.ə.
VII minillikdə ehtimal ki, Zaqros dağlarında əkinçilik və
maldarlıq meydana gəlmişdir. Zaqros dağları və Anadolu
buğdanın və arlanın vətəni olmuş və buradan dünyanın digər
ərazilərinə yayılmışdır.
Eneolit (“eneos” - latınca mis, “litos” isə yunanca daş
deməkdir, mis-daş) dövrü e.ə. VI-IV minillikləri əhatə edir. Bəşər
tarixində metal əsri mis dövrü ilə başlayır. İnsanın istifadə etdiyi
ilk metal mis olmuşdur. Mis emalının qədim izləri Ön Asiyada
təqribən 7 min il bundan əvvəl Anadoludakı Çayönü, Çatal hüyük
məskənlərində və Mesopotamiyada tapılmışdır. İnsanlar misdən
balta, xəncər, nizə, bəzək əşyaları, evdə işlənən əşyalar
düzəltməyə başladılar. Mis yumşaq olduğuna görə daşı sıxışdıra
bilmədi. Mislə yanaşı daş alətlər də işlədilirdi. Elə buna görə də
bu dövrə mis-daş dövrü deyirlər. Bu dövrdə toxa əkinçiliyi
üstünlük təşkil edirdi, çiy kərpicdən evlər tikilir, gildən qadın
fiqurları düzəldilir, boyalı qab istehsalı genişlənirdi.
Eneolit dövründə əhali cənubda əkinçilik, maldarlıqla,
sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə məşğul olurdular. Lakin şimalda
______________Milli Kitabxana_____________
15
əhalinin əsas məşğuliyyəti ovçuluq və yığıcılıq idi. Torpaq toxa
ilə becərilir, taxıl sümük və buynuzdan düzəldilmiş oraqlarla
biçilir, əl dəyirmanında üyüdülürdü. Əkinçilər oturaq həyat
tərzində yaşayırdılar. Eneolit dövrünə aid abidələr Anadoluda,
Mesopotamiyada, Orta Asiyada (Anau, Hamazqantəpə və s.),
Ukraynada (Tripolye mədəniyyəti və s.) Azərbaycanda (Kültəpə,
Şoumtəpə və s) və digər ərazilərdə aşkar edilmişdir.
Qədim insanların birlikdə çalışdıqları nə ümumi əmlaka
birlikdə sahib olduqları Neolit dövründə gil (saxsı) qablar
istehsalı, əyiricilik, toxuculuq meydana gəlmişdir. Kətan nə yun
liflərindən sap əyirir, sapdan parça toxuyur, parçalardan dəriyə
nisbətən yüngül və rahat paltar tikirdilər. Alimlər bu yenilikləri
“neolit inqilabı” adlandırmışlar.
Avropanın şimalında meşə zolağında ovçu və balıqçı
tayfalar su yaxınlığında, çay kənarlarında məskən salırdılar.
Sibirdə ən qədim neolit mədəniyyəti V minilliyə aiddir.
Türkmənistanda Çeytun əkinçilik məskəni, Anadoluda Çayönü və
“Çatal hüyük” mədəniyyətləri Neolit dövründə yaranmışdır. E.ə.
VII minillikdə ehtimal ki, Zaqros dağlarında əkinçilik və
maldarlıq meydana gəlmişdir. Zaqros dağları və Anadolu
buğdanın və arlanın vətəni olmuş və buradan dünyanın digər
ərazilərinə yayılmışdır.
İbtidai (buna arxaik də deyirlər) mədəniyyət bəşəriyyət
tarixinin ilkin mərhələlərində meydana gəlmişdir. İbtidai (arxaik)
mədəniyyətin bir sıra xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir. Hər şeydən
əvvəl, ibtidai mədəniyyət ən qədim mədəniyyət tipidir, o
bütövlükdə ibtidai insanların bütün tarixi boyu onların varlığını
müəyyən edir. İkincisi, bizimlə «yanaşı» yaşayan və bir sıra
adamların təkəbbürlə primitiv mədəniyyət adlandırdığı xalqların
ibtidai, arxaik mədəniyyəti müasir dövrdə də vardır. Üçüncüsü,
qədim mədəniyyət müasir mədəniyyətin üzvi və olduqca
əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir. Tədqiqatçılar mədəniyyətin
insanlara öz davranışını təşkil etmək üçün bir sıra strategiyalar
bəxş etdiyini göstərirlər. İbtidai, arxaik mədəniyyətlərdə təqlid
strategiyası mühüm yer tutur. İkinci strategiya məkan-zaman
əlaqələri və asılılıqlarının fərdi-sistematik müşahidəsidir. Bu
Dostları ilə paylaş: |