______________Milli Kitabxana_____________
22
insanların mənşəyi heyvanlarla, quşlarla, balıqlarla, hətta
həşəratlarla əlaqəlidir. Kaliforniyalı Koyot hinduları belə hesab
edirlər ki, onların əcdadları canavar olmuşdur. Sibir xalqlarının
əksəriyyəti - Ob xantları, Ural mansiləri mifik təsəvvürlərinə görə
öz mənşələrini ayıdan, dovşandan, qazdan, durnadan, balıqdan və
qurbağadan götürürdülər.
Heyvanlar adamların hamisi rolunda çıxış edir, onlara öz
işlərində köməkçi olurdular. Məsələn, Kanada eskimoslarında
ilahə Sedna dişi morj obrazında xeyirxahlıq mücəssəməsi idi.
Labrador eskimoslarında kişi allahları ağ ayı simasında təsvir
olunurdu. Bir sıra xalqların miflərində heyvanlar insanlara od
verir, insanlara sənət öyrədir, mərasim və adətləri aşılayır. Buryat
əfsanəsinə görə, birinci şaman qartal olmuşdur. O, qadınla əlaqəyə
girərək ona şamanlıq etməyi öyrətmişdir. Koryaklarda və
çukçalarda ilahi qarğa dünyanın, torpağın, çayların və hətta
insanların yaradıcısı hesab olunur. O, insanlara sənət öyrətmiş,
onlara maral vermişdir. Çox vaxt insanın ruhu da heyvan
obrazında təsəvvür edilirdi. Məşhur filosof Plotin (III əsr) ölərkən
onun yaxın dostu çarpayının altında ilan görür. İlan tez divarın
yarığında gizlənərək yox olur. Filosof tam əmin idi ki, həmin ilan
Plotinin ruhudur.
Qədim farslarda itlər ən böyük hörmətə malik idi. Onların
fikrincə insan öldükdən sonra onun ruhu «itlərə» keçir. Ona görə
də öldükdən sonra insanın cəsədi itlərə yedizdirilirdi.
Etiqad edilən heyvanları incitmək olmazdı. Qədim Misirdə
müqəddəs heyvanın öldürülməsi ölümlə cəzalandırılırdı. E.ə. V
əsrdə məşhur yunan tarixçisi («tarixin atası») Herodot yazırdı ki,
Misirdə pişiyin ölümü oğulun ölümündən betər sayılırdı. İnkişafın
daha sonrakı mərhələlərində animizm (latınca nimus, nima-ruh,
can deməkdir), yəni ruhlara etiqad meydana gəlmişdir. Bu inam,
əqidə qədim dövr insanlarının, ən qədim əcdadlarımızın
fövqəltəbiiliyi haqqında təsəvvürlərinin formalaşmasında mühüm
rol oynamışdır. Animizm insanlarda anlayış yaratmaq qabiliyyəti
özünü göstərəndən sonra əmələ gəlmişdir. Bu inkişaf
mərhələsində aləmin ikiləşməsinə - real və fövqəltəbii aləmə
bölünməsinə imkan yaranır. Sonralar fövqəltəbii aləmin real aləm
______________Milli Kitabxana_____________
23
üzərində hakim olması haqqında inam formalaşır. İbtidai insanın
aləmi onun fantaziyasının məhsulu olan ruhların insanların,
heyvanların, bitkilərin, təbiət obyektlərinin, insanın yaratdığı
predmetlərin ruhlarının «məskənidir». Daha sonralar isə bu və ya
başqa predmetdən ayrılan, onu tərk edən ruhlar haqqında
təsəvvürlər meydana gəlir. Bu qayda ilə müxtəlif kortəbii
qüvvələrin və təbiət hadisələrinin ildırım, günəş, ay, planetlər,
dağlar, dənizlər, çaylar, və meşələrin ilahiləşdirilməsi prosesi baş
verirdi.
Ruhlar - insanla daimi qarşılıqlı təsirdə olan mifoloji
varlıqlardı. İnsanların hamiləri olan ruhlar, nəsil ruhları, əcdad
ruhları, xəstəlik ruhları, şamanların köməkçi ruhları, müxtəlif
obyektlərin, sahələrin, təbiət qüvvələrinin sahiblərinin ruhları kimi
müxtəlif ruhlar məlum idi. Ruhlar haqqında təsəvvürlər çox vaxt
onları insanların «bənzəri», daha doğrusu mənəvi «bənzəri» kimi
təqdim edir. Ruhlar çoxsaylı miflərdə və mifoloji əfsanə və
dastanlarda özünü göstərir. Həmin dastanlar isə guya konkret
insanların başına gələn əhvalatları ifadə etməklə yanaşı, həmçinin
insanların ruhlarla təması - görüşü haqqında hadisələri əks etdirir.
Ruhlar haqqında təsəvvürlər allahların obrazlarının
formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. İnkişaf etmiş
mifologiyalarda allahların və ruhların obrazları yanaşı mövcud
olsa da ruhlar mifoloji sistemlərin daha aşağı səviyyəsinə aiddir.
Beləliklə, animizm ruhların təbiət hadisələrinin səbəbkarı
mövcudluğuna inamı, bütün təbiətin canlı olmasına inamı ifadə
edir. Qədim dünyanın mədəniyyətində animizm dini etiqadların
universal forması idi. Elə bütün dini tamaşaların, mərasim və
ayinlərin inkişaf prosesi animizmdən başlanmışdır.
İbtidai xalqların mədəniyyətində magiya (sehrbazlıq) da
mühüm rol oynamışdır. Magiya da ibtidai dini etiqadlara aiddir.
Magiya müəyyən simvolik hərəkətlər (tilsimləmək, ovsunlamaq
və s.) yolu ilə, yəni fövqəltəbii yolla ibtidai insanın hər hansı təbii
hadisələrə təsir göstərmək imkanına olan etiqadından ibarətdir.
İbtidai cəmiyyətlərin üzvləri sehrbazlıq üsulları ilə hadisələrin
gedişinə özünün arzu etdiyi istiqamətdə təsir göstərməyə
çalışırdılar. Magiya sonralar inkişaf etmiş dinin daha mühüm
______________Milli Kitabxana_____________
24
ünsürlərindən birinə çevrilmişdir, hər bir müasir dini kult
sehrbazlıq hərəkətlərinin (ayinlər, sirlər, ibadətlər və s.) müəyyən
sistemini özündə birləşdirir. Sehrbazlığın ovsunlamaq, falçılıq,
qabaqcadan xəbər vermə, «bəd nəzər», caduya inam, «bağlamaq»
və s. kimi qalıqları indi də məişətdə qalmaqdadır.
İbtidai cəmiyyətlərdə geniş yayılmış etiqad formalarından
biri də fetişizm hesab olunur. Fetişizm (fransızca fetiche - büt,
tilsim deməkdir) müxtəlif maddi əşyaların fövqəltəbii xassələrinə
etiqad olunmasına deyilir. İbtidai insanın müxtəlif əşyalardan,
məsələn, daşlardan, ağaclardan, sonralar isə amuletlərdən
(gözmuncuğularından, dualardan və s.), bütlərdən və s. fövqəltəbii
kömək almaq ümidi fetişizmdə əks olunurdu. İbtidai cəmiyyətdə
yaşamaq taleyinə düşən insanın praktiki fəaliyyətinin inkişaf
etməsi və onun dərketmə imkanlarının məhdudluğu fetişizmin ilk
mənbələri olmuşdur. İbtidai dövrlərdə fetiş öz-özlüyündə real
mövcud olan predmet kimi pərəstiş obyekti olmuşdur. Sonralar isə
onda «məskunlaşan» gizli fövqəltəbii qüvvə haqqında təsəvvürlər
meydana çıxır. Fetişizm dini pərəstişin zəruri komponentidir.
Möcüzəli ikonalara, xaça, quru cəsədlərə, «müqəddəs yerlərə
pərəstiş edilməsi, tilsimlərin, amuletlərin, boyundan asılan
xaçların və s. möcüzələr doğurduğuna etiqad edilməsi müasir dini
praktikada fetişizmin daha xarakterik təzahürləridir.
Cəlbedici predmetlər, gözəl görünən, eləcə də çirkin
görünən şeylər fetişə çevrilə bilər. Predmet-əşya forması kimi
fetişizm Qərbi Afrikada çox yaxşı saxlanılmışdır. Burada fetişlər
hər yerdə nəzərə çarpır. Ən geniş surətdə yayılmış canlı fetişlər
ilan (əjdaha) və qarğadır. Farslarda it və xoruz, Skandinaviyada
ayı və canavar, Yunanıstanda - bayquş və s. fetiş sayılır. Canlı
fetişlər qəbilə üzvləri üçün eyniləşdirici başlanğıcı ifadə etmirdi,
onları eyni hesab etmək olmazdı. Onlar ya totemizmin
özünəməxsus qalıqları, yaxud da güclü, müstəqil ruhların
daşıyıcıları idi. Bəzi hallarda qəbilə üzvləri onlardan yararlana
bilərdi. Ona görə də bir xalqın bir neçə canlı fetişi olurdu.
Məsələn, Qədim Misirdə hər bir icma özünün canlı fetişinə malik
idi. Ümummilli fetiş-müqəddəs öküz Apis olsa da, regional və
yerli fetişlər də mövcud idi. Fivada - qoyun, Memfisdə - keçi,
Dostları ilə paylaş: |