______________Milli Kitabxana_____________
28
______________Milli Kitabxana_____________
29
______________Milli Kitabxana_____________
30
______________Milli Kitabxana_____________
31
______________Milli Kitabxana_____________
32
QƏDİM MİSİR MƏDƏNİYYƏTİ
Qədim Misir Şimali-Şərqi Afrikada Nil çayının vadisində və
deltasında yerləşirdi. Yayın əvvəlində gur yağışlar yağır, ətrafı su
basırdı. Noyabrda su çəkilir, üzvi maddələrlə zəngin olan lil sahili
örtürdü. Bu qara lil qatı rütubəti yaxşı saxladığı üçün çox
məhsuldar idi. Buna görə də misirlilər öz ölkələrini “Qara torpaq”
adlandırırdılar. Əvvəllər Nilin vadisi keçilməz cəngəlliklər,
bataqlıqlardan ibarət idi. Burada çoxlu vəhşi heyvanlar, xəstəliklər
yayan müxtəlif həşəratlar var idi. E.ə. VIII minillikdə Böyük
səhrada yaşayan insanlar tədricən Nil vadisini mənimsəməyə
başladılar. Bu tayfalar yığıcılıq, balıqçılıq, ovçuluq edir, kolluqları
qırır, bəndlər düzəldir, kanallar çəkir, əkinçiliklə məşğul
olurdular. Misirlilərin başlıca məşğuliyyətləri əkinçilik idi.
Hündür yerlərə su çıxarmaq üçün şaduf adlanan qurğudan istifadə
etmişdilər. Onlar torpaqları toxa və sadə xışlarla şumlayırdılar.
Qədim misirlilər arpa, buğda, meyvə, tərəvəz becərirdilər. Onlar
mal-qara da saxlayırdılar. Onlar sənət və mübadilə ilə məşğul
olurdular. Bacarıqlı dulusçu, daşyonan sənətkarlar idilər. Misir
e.ə. IV minillikdə əhalisi sıx olan ölkəyə çevrildi.
Qədim Misirdə e.ə. IV minillikdə quldarlıq cəmiyyəti
meydana gəldi. Tayfa başçıları, adlı-sanlı əyanlar qəbilə
üzvlərinin əməyini istismar etməyə başladılar. Qədim Misirdə
əhalinin bir hissəsini kəndlilər təşkil edirdi. Misir dövlətlərinin
padşahları firon adlanırdı. Misirin bütün adamları, torpaqlar, sular
fironun ixtiyarında idi. Firon öləndən sonra onun oğlu, yaxud
yaxın qohumu firon olurdu. Onlar işğalçılıq müharibələri aparır,
cənubda Nubiyaya, şərqdə Sinay yarımadasına hücumlar təşkil
edirdilər.
Misir fironları özləri üçün ehramlar (piramidalar)
tikdirmişlər. Ehramların inşası “tarixin atası” Herodotun “Tarix”
əsərində geniş təsvir edilmişdir. Fironlar öldükdən sonra həmin
ehramlarda dəfn edilirdilər. Yüz minlərlə qula nəhəng daşlardan
ehramlar tikdirirdilər. Bu möhtəşəm ehramlar bir tərəfdən axirət
dünyasına inam yaratmalı, digər tərəfdən isə fironların əzəmətini
______________Milli Kitabxana_____________
33
nümayiş etdirməli idi. Qədim Misirdə fironun sərdabəsinə o
dünyada ona xidmət etmək üçün «uşebti» adlanan insan fiqurları
qoyurdular. Ən möhtəşəm ehram e.ə. XXVII əsrdə Memfis
yaxınlığında firon Xeopsun (Xufunun) şərəfinə tikilmişdir.
Ehramların yaxınlığında bütöv qaya parçasından insan başlı
aslan bədənli nəhəng heykəl - sfinks yonulmuşdur. Bu nəhəng
heykəl çox vahiməli olduğu üçün “dəhşətlər atası”
adlandırılmışdır. Bəlkə də, sfinks ehramların qoruyucusu məqsədi
ilə qoyulmuşdur.
Misirdə işarə-şəkillər heroqliflərdən istifadə edilirdi. 750
heroqlif var idi. Yazı üçün papirusdan istifadə edilirdi. Qədim
Misir yazılarını 1801-ci ildə fransız alimi Şampaliyon oxumuşdur.
Misirlilər bənd, binalar tikmək üçün hesablamalar aparırdılar.
Hesab və həndəsə elmi yarandı. Misirlilər daşqın zamanı həmişə
ulduzların eyni nöqtədə olduğunu müşahidə edirdilər. Misirlilər
ulduzları müşahidə etmələri nəticəsində astronomiya elmini
yaratmışdılar. Onlar astronomiya elmi sahəsindəki biliklərinə
əsasən təqvim tərtib etdilər. İl 12 aya bölünürdü. İldə 365 gün var
idi. Misirdə tibb elmi inkişaf etmişdi, onlar cərrahiyyə işlərini
bacarırdılar.
Misirdə dövlət idarələrində və məbədlərdə məktəblər
açılırdı. Bu məktəblərdə oğlanlar oxuyurdular. Kiçik məktəblilər
qab-qaçaq qırıntıları, böyük məktəblilər isə papirus üzərində
yazırdılar. Məktəblərdə varlıların balaları oxuyurdu.
Qədim Misirdə musiqi və rəqs sənəti yüksək inkişaf etmişdi.
Nəfəs, zərb və simli musiqi alətləri mövcud idi. Rəqqasələr bəzən
döyüş səhnələrini təsvir edən pantomimlər ifa edir, məbədlərdə
dini mərasimləri səhnələşdirirdilər.
Qədim Misirdə allahları heyvan başlı insan şəklində təsvir
edirdilər. Bu da ovçuluqla bağlı idi. Misirlilərin etiqadına görə,
ölən adamın cəsədi saxlansa, onun ruhu vaxtaşırı oraya qayıdar.
Elə buna görə də misirlilər ölüləri mumiyalayırdılar. Misirlilərə
görə kinli allah Set bitki və əkin himayəçisi Osirisi öldürür. Osiris
dirilir, axirətdə padşah və hakim olur. O, ölənlərin ruhunu
mühakimə edir. Məbədlərə kahinlər rəhbərlik edirdilər. Məbəd
allahın evi sayılırdı. Kahinlər qul sahibi idilər. Fiva şəhərindəki
______________Milli Kitabxana_____________
34
məbədin 80 min qulu var idi. Misirdə Amon Ra (Günəş allahı) baş
allah sayılırdı. Qədim Misirdə adlı-sanlı kübarlar zümrəsinə
dayaqlanan kahinlər təbəqəsi böyük nüfuza malik idi. Bəzən belə
durum firon təkhakimiyyətliliyi ilə ziddiyyət yaradırdı. Məsələn,
IV Amenxotepin (1372-1354) dövründə kəskin qarşıdurma baş
verir. Ehnaton adını qəbul etmiş IV Amenxotep dini islahat
keçirir, Misirə Aton Ra allahına sitayişi zorla qəbul etdirir. Lakin
Ehnatonun vəfatından sonra hər şey köhnə axarına qayıdır.
IV Amenxotepin arvadı Nefertiti minilliklər ərzində gözəllik
təcəssümü sayılıb. Misir Yaxın Şərqin zəngin dövlətlərindən
birinə çevrilmişdi. Uğurlu müharibələr ölkənin maddi ehtiyatlarını
artırmışdı. Misirin təsərrüfatında yüksəliş gözə çarpırdı.
Müharibələrdən əsir gətirilmiş əhali təsərrüfatda qul kimi
işlədilirdi. Təcavüzkar xarici siyasətdən imtina etmiş III
Amenxotep Misirin daxili vəziyyətinə diqqəti artırdı. Onun
fəaliyyəti geniş tikinti işləri ilə bağlı idi. Misir fironları Nilin qərb
sahilində Amon allahın şərəfinə inşaat işləri aparmış və onun
adına məbəd tikdirmişdilər. Burada Misirin mərkəzi şəhərlərindən
olan Fiv yerləşirdi. Bu şəhər Yeni səltənət dövründə ölkənin
paytaxtı mövqeyini saxlayırdı. Müasir Karnak yaxınlığında Fiv
şəhərinin xarabalığı qalmışdır. III Amenxotep də Fiv şəhərində
Amonun şərəfinə tikinti işləri görmüşdü. O, Amon məbədinin
giriş hissəsinin hər iki tərəfindən kəsik ehram şəklində darvaza
ucaltdırmışdı. Özünəməxsus xeyrat məbədlərdən birini Amona
həsr etmişdi. Amon məbədi önündəki darvaza qızılla işlənmişdi.
Luksor məbədlərinin divarlarına qızıl təbəqəsi, döşəməyə isə
gümüş vurulmuşdu. Məbədlərə gedən yollar lövhə ilə döşənmişdi.
Amon məbədinə gedən yolun kənarında qoyun heykəlləri
düzülmüşdü. Qoyun Amon məbədinin müqəddəs heyvanı hesab
edilirdi. Hökmdarın xeyrat məbədi yolu kənarına itəbənzər
heykəllər qoyulmuşdu. Məbədlərdə fironun əzəmətli və hündür
heykəlləri də ucaldılırdı.
III Amenxotepin vəfatından sonra oğlu IV Amenxotep (e.ə.
1365-1348-cü illər) hakimiyyətə gəldi. O, Misirin Asiya
vilayətlərindəki siyasi vəziyyətə məhəl qoymadı, öz fəaliyyətini
büsbütün daxili ixtilafların aradan qaldırılmasına həsr etdi. Köhnə
Dostları ilə paylaş: |