______________Milli Kitabxana_____________
35
hakim quldar təbəqəsi ilə yeni yaranan əyanlar təbəqəsi arasında
kəskin mübarizə gedirdi. Köhnə hakim sinif nümayəndələri
kahinlər ətrafında cəmləşmişdi. Əvvəlki illərin uzun sürən
müharibələri, ölkəyə axan qənimət və insan qüvvəsi məbədləri və
onlara qulluq edən kahinləri varlandırmışdı. Misirin baş və ən
nüfuzlu allahlarına həsr olunmuş məbədlərinin xeyli mal-qarası
var idi. Məbəd xəzinəsi dolu idi. Xüsusilə Amon məbədi (Fiv
şəhəri) fərqlənirdi. Ölkədə Amon allahına ibadət geniş yayılmışdı.
Ona bol qurbanlar kəsilir və nəzirlər verilirdi. Adətən quş və
heyvan, taxıl və meyvə, içki (şərab və pivə), ətriyyat və sair nəzir
kimi məbədə gətirilirdi. Məbəddə ərzaq qıtlığı olmurdu, əksinə,
həmişə bolluq olur, kahinlər və məbəd xidmətçiləri, habelə
məbədətrafı yetim-yesir ərzaqla təmin edilirdi.
Firon IV Amenxotepin ətrafına yeni əyanlar təbəqəsinin
nümayəndələri cəmləşmişdi. Onların içərisində yoxsulluqdan
çıxmış və az-çox varlanmış xidmət adamları da vardı. Bu sosial
təbəqə nemxu - "yetim, kasıb, yetim-yesir" adlanırdı. Yeni
əyanların tərkibində nemxu, yəni yetim-yesir anlayışı artıq məcazi
mənada işlədilirdi, eyni zamanda da belə adamların aşağı
təbəqədən çıxdığını bildirirdi.
XVIII sülalənin son dövrlərində "yetim-yesir" (nemxu)
təbəqəsinə mənsub olan, lakin artıq varlanmış adamlar Misirin
inzibati və təsərrüfat idarələrində, ordu və firon sarayında qulluq
edirdilər. Belə varlı və vəzifəli "yetim-yesirlər" yazılarında firon
IV Amenxotep sayəsində ad-sana çatdıqlarını və əyan səviyyəsinə
qədər ucaldıqlarını qeyd edirdilər. Varlı, adlı-sanlı və idarələrdə
çalışan "yetim-yesirlər" fironun dayağına çevrilmişdilər. Fironun
əhatəsində adlı-sanlı əyanlar da vardı. IV Amenxotep yeni əyanlar
təbəqəsinə etimad göstərirdi. Yazılarında fironu onları yaradan
kimi qələmə verirdilər.
Amon ümum Misir allahı hesab olunurdu. Ona həsr
olunmuş məbədlər hər yerdə inşa edilmişdi. Amon məbədlərinin
xeyli gəliri olurdu. Amon kahinləri fironun daxili və xarici
siyasətinə istiqamət verən əsas qüvvəyə çevrilmişdi. III
Amenxotepin dövründə bu allah Amon-Ra, yəni "Amon-günəş"
adlandırılırdı. Günəş allahına (Raya) Misirin müxtəlif şəhərlərində
______________Milli Kitabxana_____________
36
sitayiş edirdilər. Fironlar özlərini "Günəşin (Ranın) oğlu"
adlandırırdılar. IV Amenxotep hakimiyyətə gələndə bir müddət bu
Misir dini ənənəsini dəyişdirmədi. Günəşə sitayiş tədricən fironun
başlıca ideoloji mənsəbinə çevrildi. Əvvəllər günəş, üstündə
dairəsi olan şahin başlı insan kimi təsvir olunurdu. IV Amenxotep
dini islahat həyata keçirtdi. O, "görünən Günəşə" (Aton) sitayişi
bərqərar etdi. Günəş şüalı şəkildə təsvir olunurdu, günəş
dairəsindən şüalar insan əli şəklində uzanırdı. IV Amenxotepin
şüa saçan günəşə öz ailəsi ilə birlikdə sitayişini təsvir edən abidə
bizə gəlib çatmışdır. Ffironun islahatı günəş Allahı Atonun
ibadətini müəyyən etdi. Bu islahatın siyasi və iqtisadi nəticələri
tezliklə özünü büruzə verdi. Bir müddət Aton və Amon allahlarına
ibadət yanaşı aparılırdı. Lakin Aton məbədində taxıl adi ölçülərlə
yox, dolu ölçülərlə buraxılırdı. Digər Qədim Şərq ölkələrində
olduğu kimi, Misirdə də müxtəlif həcmli çəki ölçüsü (əndazə)
mövcud idi. Aton məbədinin təsərrüfatı yarandı. Məbəddə
qoyulmuş çoxlu qurbangahlar boş qalmırdı. Məbədin zəngin mal
və ərzaq anbarları vardı. "Günəş evi" adlanan Aton məbədi
zənginliyi ilə fərqlənirdi. Aton məbədlərinin gəliri də artırdı.
Ehtimala görə, IV Amenxotep hakimiyyətinin altıncı ili
(təxminən e.ə. 1360-cı il) yeni ibadət mərkəzi yaratdı. O, Amon
məbədi güclü olan paytaxtı Fiv şəhərini tərk etməli oldu. Misirin
orta hissəsində (indiki əl-Amarna) Nilin sağ sahilində yeni paytaxt
saldırdı. Adını yeni ibadətin şərəfinə Axetaton, yəni "Günəş
üfüqü" qoydu. Belə təsəvvür yaradılmışdı ki, Axetaton, ən qədim
dövrlərdən guya günəşin məskəni olmuşdur. Şəhər ətrafı əhalisi,
torpağı, suyu, çölü və dağları ilə birlikdə Günəşin mülkü elan
edildi. Eyni zamanda, firon Amenxotep (yəni "Amon
məmnundur") adını dəyişdirib Exnaton ("Günəşə sərfəli") qoydu.
Digər şəxsi adlarda Amon Aton ilə əvəz edildi. Exnatonun ailə
üzvləri, onu əhatə edən əyanlar buna uyğun olaraq adlarını
dəyişdirməli oldular. Digər yerli allahlara ibadət sıxışdırıldı.
Exnatonun dini islahatı təkallahlığa doğru atılmış ilk addım idi.
Exnaton ömrünün son ilini Axetatonda yaşadı. Axetaton bağlı-
bağatlı böyük şəhərə çevrilmişdi. Atonun şərəfinə böyük məbəd
tikilmişdi. Firon sarayları öz əzəməti ilə fərqlənirdi. Ən böyük
______________Milli Kitabxana_____________
37
saray ağ daşdan hörülmüşdü. Saray divarları naxışla bəzənmiş,
qiymətli daşlarla doldurulmuş, yaxud qızıldan üz çəkilmişdi.
Günəş allahına sadiq olan yeni əynlar da Axetatonda ev
tikdirmişdilər. Onlar Axetatonda sərdabələr tikdirir, divarlarını
müxtəlif rəsmlərlə bəzəyirdilər. Rəsmlərin əksəriyyəti Exnatona
həsr olunmuş, onun gündəlik işini təsvir edirdi. Məqbərə
yazılarında əyanların firona minnətdarlığı bildirilirdi. Ev və
sərdabə divarlarında Günəşin və onun oğlu hesab edilən
Exnatonun və arvadının ünvanına dua-müraciət mətnləri həkk
edilmişdi. Onlar firon və firon arvadından yaxşı gün-güzəranlıq və
öləndən sonra nemətlər diləyirdilər.
Exnatonun dini-siyasi islahatı geniş xalq kütlələrinin maddi
vəziyyətini yaxşılaşdırmadı. Atonun şərəfinə yazdığı himn sadə
adamların güzəranından bir kəlmə də olsun bəhs etmir. Burada
ancaq Günəş allahının qüdrəti təsvir olunur: "Sən (yəni Aton)
səmanın üfüqündə qəşəng parıldayırsan, həyatın başlanğıcını
qoymuş diri Günəş dairəsi! Sən şərq üfüqündə çıxırsan və bütün
yeri öz gözəlliyinlə doldurursan. Sən qəşəngsən, böyüksən,
nursaçansan və yer üzündə yüksəkdəsən! Sənin şüaların sənin
yaratdığın bütün ölkələrin sərhədlərini bürüyür! Sən zülməti
qovursan öz şüalarını saçanda. Hər iki torpaq şadlıq edir. Onlar
(insanlar) oyanır, ayağa durur, qalxır sənə görə. Bədənlərini
yuyurlar və geyimlərini götürürlər. Onların əlləri sənin parıltını
vəsf edir, onlar işə girişirlər. Mal-qara otlayır. Ağac və ot göyərir.
Quşlar yuvasından uçur. Bütün heyvanlar ayaq üstə hoppanırlar.
Gəmilər şimala üzür, həm də cənuba və bütün yollar sən nur
saçanda açılır. Çayda balıqlar sənin görüşünə çıxırlar. Sənin
şüaların dənizə cumur. Sənin şüaların hər bir əkinə qida verir. Sən
çıxanda o canlanır və göyərir sənə görə... Sən uzaq səmanı
yaratdın ki, oradan doğasan və özün yaratdığına baxasan... Sən
mənim ürəyimdəsən, elə birisi yoxdur ki, sənin oğlun
Neferxepruradan (Exnatonun adıdır) başqa səni dərk etsin..."
Exnaton ancaq günəşin yer kürəsinə bəxş etdiyi işıq və şüanın
müsbət nəticələrinə dini don geyindirmiş və onun şərəfinə mədh
demişdi. Yəqin ki, Exnaton sadə adamların müəyyən hissəsinə əl
tuturdu, "yetim-yesir" təbəqəsindən əyanlığa qəbul edirdi, lakin
Dostları ilə paylaş: |