nasibəti, davranış reaksiyalarının forması və insan üçün onların noslə verilən
səmərəli təsərrüfat keyfiyyətləri nəzərə alınır. Heyvanlar arasındakı
növdaxili münasibətlər müxtəlif şərtsiz reflekslər kompleksi (qida, müdafiə,
cinsiyyət və s.) ilə təyin olunur.
H e y v a n la rın d a x ili
re a k s iy a la rı
Şərtsiz
reflek slər
Q id a
M ü d a fiə
Ə m m ə
T əm sil e tm ə
C in siy y ət
O y n a m a q
(rəqs etmək)
A n alıq
Q o ru m a q
(keçik
O x ş a tm a
Y o x la m a q
(bənzətmə)
(araşdırmaq)
M ə ra sim ə
h a z ırla ş m a
(ritualizasiya)
Y en ilik
a x ta r m a q
D o m in a n tlıq
İn s a n üçün h e y v a n la rın xeyirli
k ey fiy y ətlərin in növbələşm əsi
ilə ə la q ə d a r o la n re a k s iy a la r
İn ək lərin
cinsi və
m əh su ld arlığ ı
Q o y u n la rın
tipi və
m ə h su ld arlığ ı
A li sin ir
fəaliyyətinin
tipi
T ə b ii
d av am lıiıq -
rezisten tlik
Q u ş la rın cinsi,
y u m u r ta və ə t
Ç o x lu b a la
m ə h s u ld a rlığ ı
v erm ə
Sxem
8.
Heyvanların davranış reaksiyalarının
tə s n ifa tı (A .A .S is o y e v , 1 9 8 0 )
402
Heyvanlarda irsiyyətin növbəloşməsı ilə əlaqədar olan insan üçün xeyirli, sərfəli
təsərrüfat keyfiyyətlərinin (xəstəliklərə təbii davamlılıq, uzun müddət və çoxlu
balavermə, yüksək ət və süd məhsuldarlığı, doğulan balaların sağlam və iri ol
ması, yelinin və əmcəklərin forması və s.) möhkəmlənməsi və dayanıqlı olması
üçün sinir sisteminin roluna, tipinə, onun təkmilləşməsinə çox böyük və önəmli
yer verilir. Məqsədyönlü seçmə yolu ilə kompleks xarakterik davranış reaksiya
larına malik olan heyvan cinsləri yaradılmaqla, bu sahədə fundamental tədqiqat
ların aparılması davam etdirilir. Heyvan növünün sonrakı törəmələrində və
xətlərində səmərəli təsərrüfat keyfiyyətlərini möhkəmləndirmək və dayanıqlı
məcraya yönəltmək üçün ontogenetik inkişafın müxtəlif dövrlərində normal
inkişafın təmin olunması məqsədilə aparılan seleksiya işləri zamanı tam keyfiyyətli,
rasional, balanslaşdınlmış yemləmə, saxlanma şəraitinə və sanitar-zoogigiyeniki
şərtlərə riayət olunması çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Heyvanlann davranış
normaları neyro-humoral yolla tənzimlənsə də bu proses ali sinir fəaliyyətinin
genetik olaraq tamamilə nəzarəti altında icra olunur. Ali sinir fəaliyyətinin əsasını
isə heyvanlarda müşahidə olunan oyanma və ləngimə prosesləri təşkil edir.
O y a n m a -s in k
lifinin əsas xassələrindən biri olmaqla, müxtəlif qıcıq
amillərinin təsir göstərdiyi yerdə əmələ gəlir, müəyyən qanunauyğunluq və
müvafiq qayda üzrə fizioloji fasiləsizlik, oyanmanın iki tərəfli və təcrid-
izolyasiya olunmuş formada nəql olunması və sinir lilləri ilə yayılır.
L ən gim ə
- xarici (cksteroreseptorlar) və daxili (interoreseptorlar) rcscp-
torların qıcıqlanması nəticəsində yaranmaqla, bir refleksin başqa retlekslə
əvəz, olunmasından ibarətdir. Oyanma və ləngimə bir-biri ilə dialektik funk
sional əlaqədə olan fəal fizioloji proseslərdir. Heyvanların irsi olanıq malik
olduqları və ontogenez zamanı yaşayış tərzində qazandıqları oyanma və
ləngimə proseslərinin xüsusiyyətlərinin məcmuu
sinir tip i
adlanır, davranış
reaksiyalarını tənzimləyir, icra edir və formalaşdırır.
S in ir tipinin
əsas
xüsusiyyətləri refleksin əmələ gəlmə sürəti, şərti refiekslərin böyüklüyü və
möhkəmliyi, daxili və xarici ləngimənin intensivliyi, irradiasiyanm (mərkəzi
sinir sisteminə gələn ımpulsları özündən yuxarıda və aşağıda yerləşən ney-
ronlara paylanması) və beyin qabığında impulsların (qıcıqlanmaların)
konsentrasiyası ilə əlaqədar formada mövcud olur. İ.P.Pavlov itlər üzərində
ali sinir fəaliyyətinin xüsusiyyətini öyrənərkən uzun illər apardığı təcrübələrə
istinad edərək heyvanları aşağıdakı əsas əlamətlərinə görə təsnif etmişdir:
- Oyanma və ləngimə proseslərinin gücü (iş qabiliyyəti);
- Müvazinətlilik bir prosesin digərini əvəz etmə sürəti.
Qeyd edilən parametrlərə görə
İ .P .P a vlo v
heyvanları 4 ali sinir fəaliyyəti
tip im -g ü c lü m ü v a zin ə tli (özü n ii ələ ala b ilm ə yən ), g ü clii m üvazinətli-
h ərəkətli, gü clü -m ü va zin ətli inert (ö lg ü n ) və z z if-tə s n if etm işdir.
Vaxtilə
H ip p o k ra t insanları k o m p lek s davran ış (ə x la q i) rea k siya la rın a g ö rə 4
tem p era m en tə bölm ü şdü r: x o lerik (ö zü n ü sa x la y a b ilm ə y ə n ),
sanqvinik
( h ə rə k ə tli), fle q m a tik (in ert,
süst, ö lg ü n ) və m elu n xolik (z ə if ).
Hər iki
təsnifata dair məlumatlar
dərsliyin
sonundakı rəngli tabloda müfəssəl şəhr
olunub. Heyvanların
sinir tipləri təyin
olunarkən əsas meyar kimi şərti reficks-
lərin yaranma sürəti qəbul edilir. Şərti reflcks nə qədər tez bərqərar olunarsa.
403