Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

cinslərdə  də  homoloji  sıra  əsasında  mövcud  olur.  Genetik  cəhətdən  bır- 

birinə  daha  yaxın  olan  növ  və  cinslərdə  dəyişkənliyin  sıraları  olduqca 

xarakterik surətdə nəzərə  çarpır;

-   Bitkilərin  çoxlu  sayda  ailələri  dəyişkənliyin  müəyyən  mərhələlərlə 

bütün cins və növlərdən keçərək ailəyə verilməsi ilə səciyyələnir.

Həmin  mutasiyaların  oxşarlığından  ibarət  olan  qanunauyğunluqlar 

universal xarakter  daşımaqla  təkcə  bitkilərdə  deyil,  həm  də heyvanlarda  da 

özünü  tamamilə  doğrultmuşdur.  Belə  ki,  müxtəlif  növ  heyvanlarda  anoma- 

liyalann  anoloji  formalarının  müşahidə  olunması  onlarda  çoxlu  sayda 

fermentlərin,  zülalların  quruluşca  və  genotipə  görə çox yaxın  olmasını sübut 

edir.  Bu m əlumatlar isə  homoloji  sıralar qanununu bir daha  təsdiqləyir.  Hər 

hansı  bır  heyvan  növündə  müşahidə  olunan  anomaliyanm  formasına 

əsaslanaraq,  onların  ilkin  mənşə  etibarilə yaxınlıq  əlaqəsi  olan  digər  növlər­

də  baş  verməsi  təcrübədə  özünü  tamamilə  doğruldur.  Müxtəlif növ  heyvan­

larda  müşahidə  edilən  irsiyyət  anomaliyaları  başlıca  olaraq  dərinin  (cpiteli 

qüsurları,  tük,  yun  və  lələklərin  olmaması,  ixtioz  qərtməklərin  əmələ 

gəlməsi),  skeletin  (ətrafların  olmaması,  cırtdan  boyluluq,  çənələrin  çox  qısa 

olması,  dovşandodaqlılıq  və  s.),  sinir  sisteminin  (ataksiya,  əzələ  kontrak- 

turası,  arxa  ətrafların  iflici,  beyin  hemiyası.  başın  sulu şişi), daxili  orqanların 

(kriptoorxizm.  sidik-cinsiyyət  qüsurlan),  eləcə  də  metabolik  və  endokrin 

sisteminin  qüsurlarından  ibarətdir. 

Heyvanların  populyasiyalartnda  xromosom 

anomaliyaluıımn yayılm ası prosesi hələ də geniş  və ətraflı öyrənilməyib.

  Müəyyən 

edilmişdir  ki,  ziqotanın  inkişafının  ilk  günlənndən  morlogcnezin  pozulmasına 

səbəb olan gen və xromosom mutasiyalan inkişafın ikinci həftəsində embrionun 

90%-nin  ölümü  ilə  nəticələnir.  Heyvanlann  valideyin  fordlərinin  norm al, 

kariotipinin  mövcud  olmasına  baxmayaraq,  təbii  balasalmanın  və  ölü 

doğulmamn  əsas  səbəbi  məhz  döldə  xromosom  dəstinin  anomaliyası  hesab 

olunur.

11.5.  Heyvanların  kariotipinin  m iqdar və  quruluş 

m utasiyalan  və fenotip  anom aliyaları

İri  buynuzlu  heyvanların

  kariotipində  60  xromosomun  olması  ilk  dəfə 

olaraq  1927-ci  ildə  K rallm der  tərəfindən  aşkar  edilmişdir.  O,  müəyyən 

etmişdir  ki,  iri  buynuzlu  heyvanların  kariotipində  müxtəlif formalı  miqdar 

və  quruluş  anomaliyaları  mövcud  olmaqla,  onlar  əsasən  məhsuldarlığın 

azalması,  interseksuallıq,  leykoz,  sarkoma,  ölü  balanın  doğulması,  me- 

tabolizm anomaliyaları və müxtəlif xəstəliklərə səbəb olur.

K ariotipin  m iqdar  ( k əm iyyət)   anomaliyaları  (aneuploidiya)

  -   yenidən 

təkrar  olunan  mutasiyalara  aiddir.  Lakin  bəzi  müəlliflər  (Hersoq,  Xen, 

Oliçleger,  1982)  aneuploidiyaya  meylin  ailədən  asılı  olaraq  baş  verməsini 

qeyd  edirlər.  Onların fikrincə,  aneuploidiya  zamanı  buzovlarda  ümumi  inki­

şafdan  qalma 

(nanizm ),

  ürək-damar  və sinir  sistemi  qüsurları  və  kriptorxiz- 

min  xromosom  uyğunsuzluğunun  olmasıdır. 

Trisom iyalı,  m onosom iyalı 

və

383

---

polisomiyalı  qametlər

  adətən  embrional  inkişafın  ilk  mərhələsində  embrio- 

nun ölümünə səbəb olur.

Poliploidiya

  -   xromosom  dəstinin  sayca  artmasından  ibarət  olm aqla 

həm  somatik,  həm  də  cinsiyyət  hüceyrələrində müşahidə  edilir.  Quşlar  müs­

təsna  olmaqla,  iri  buynuzlu  və  digər  növ  heyvanlarda  poliploid  em brionlar 

ontogenezin  başlanğıc  mərhələsində  tamamilə  (100%)  tələf  olur.  Leykozla 

xəstə  iri  buynuzlu  heyvanlarda  həmişə  poliploidiya  müşahidə  edilir.  Müəy­

yən  edilmişdir  ki,  kariotipin  sabitliyinin  təmin  olunması  qaramallarda  ley- 

kozun  profilaktikası  məqsədilə  elmi  əsaslarla  sübut  edilmişdir  ki,  polip- 

loidiyanm başlıca səbəbi tetraploidli  hüceyrələrdir 

(şəkil 62).

N orm a

D iploid

Tetraploid  ■

I

I

Şəkil 62.  Aneuploidiya və monoploidiya

384

---

11.6.  Xrom osom ların  quruluş  m utasiyaları-translokasiya

İri  buynuzlu  heyvanlarda  translokasiya  birinci  və  29-cu  autosomlar 

arasında  baş  verməklə  əsasən  holştino  -   friz  (ABŞ,  İngiltərə),  qara-ala 

(Almaniya),  ayrşir  (İsveçrə),  monbelyard,  sarole  (Fransa)  və  s.  cinslərdə 

daha  ətraflı  öyrənilmişdir.  Hələ  1977-ci  ildə  28  qaram al  cinsində  1/29 

xromosomun  translokasiyası  aşkar  edilmişdir.  1/29  xromosom  transloka- 

siyası  qaramalın  məhsuldarlığım  3,5 -   10%  azaldır.  Qustavssonun  məluma­

tına  görə  1/29  xromosom  translokasiyasınm  daşıyıcısı  olan  qaramal 

cinslərinin  məhsuldarlığı  çox  az  olduğuna  görə  onlar  vaxtından  əvvəl 

sürüdən  çıxdaş  olunur.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  bu  cür  qaramalda  leykoz, 

anadangəlmə  neyrofibromatoz,  xondrodistrofiya,  mərkəzi  sinir  sisteminin, 

ürəyin  qüsurları  və  balavermənin  az  olması  və  s.  anomaliyalar  daha  çox 

üstünlük  təşkil  edir.  Bunu  nəzərə  alaraq  bir  çox  ölkələrdə  süni  mayalama 

stansiyalarında  1/29  xromosom  translokasiyasınm  daşıyıcısı  olan  törədici 

buğalardan  istifadə  olunması  tamamilə  qadağan  edilmişdir.  İri  buynuzlu 

heyvanlarda  1/29  xromosom  translokasiyasmdan  başqa,  həmçinin  25/27 

xromosom translokasiyasıda  vardır.

İnversiyalur

  ~  ilk  dəfə  Popeskı  tərəfindən  nonnand,  sarole  və  hernzeev 

qaram al  cinslərində  aşkar  olunmuş  və  bu  aberrasiyanın  heyvanların 

məhsuldarlığına  olduqca  neqativ  təsir  göstərməsi  elmi  əsaslarla  sübut 

edilmişdir.

Delesiya  -

  xromosomların  orta  və  son  hissələrinin  qırılmasından  ibarət 

olub,  ontogenczin  ilk  mərhələsində  embrionun  ölümü  ilə  nəticələnir.  Xelnen 

(1982)  sübut  etmişdir  ki,  bu  cür  xromosom  qüsurları  nəsildə  növbələşməklə 

iri  buynuzlu  heyvanlarda  çanaq  -   bud  oynağının  iltihabı  -   artrozu  və 

axsama  ilə nəticələnir.  Leykozla  xəstə qaram allarda  xromosomların  qırılma­

sı  hallarına  daha  çox  təsadüf olunur.  Beləliklə,  xromosomların quruluşunda 

baş  verən  qüsurlar  genotipin  heyvanların  patologiyasında  əsas  rol  oyna­

masım  bir  daha  təsdiqləyir.  Donuzların  -   normal  kariotipi  ilk  dəfə  olaraq 

1931-ci  ildə  Krallingcr  tərəfindən  öyrənilmiş  vo  onun  38  xromosomdan 

ibarət  olduğu  aşkar  edilmişdir.  D onuzlarda  müxtəlif  aberrasiya  formaları 

mövcuddur.  Lakin  ən  çox  üstünlük  təşkil  edən  autosomların  müxtəlif cütləri 

arasında  mövcud  olan 

resiprok  translokasiyatardır.

  Qolis,  Ritter  və  Şvcıin 

məlumatına  görə  həmin  resiprok  translokasiyalar  əsasən  11  və  15,  13  və  14. 

1  və  6,  4  və  14,  1  və  16,  6  və  14,  1  və  14-cü  xromosomların  arasında  yerləşir. 

Analizlər göstərmişdir ki,  resiprok  translokasiyalar donuzların  məhsuldarlıq 

keyfiyyətlərinə  (sutkalıq  kütlə  artımı,  ət  çıxarı,  bala  vermə  və  s.)  olduqca 

mənfi  təsir  göstərir.  Məsələn,  resiprok  translokasiyanın  4  və  14-cü  xromo- 

somlarının  heteroziqot  daşıyıcısı  olan  törədici  donuzdan  istifadə  olunduqda 

ana  donuzların  bala  vermə  məhsuldarlığı  49%  azalmışdır.  Bunun  başlıca 

səbəbi  isə  translokasiya  xromosomlannın  daşıyıcısı  olan  donuzlarda  meyoz 

prosesinin  pozulması  və  bu  zaman  balanslaşdırılmamış  xromosom  dəstinə 

malik  olan  qametlərin  əmələ  gəlməsidir.  Translokasiya  daşıyıcısı  olan  do­

nuzlarda  (20%)  meyoz  zamanı  xromosomların  normal  quruluşu  dəyişilərək

385

---