cinslərdə də homoloji sıra əsasında mövcud olur. Genetik cəhətdən bır-
birinə daha yaxın olan növ və cinslərdə dəyişkənliyin sıraları olduqca
xarakterik surətdə nəzərə çarpır;
- Bitkilərin çoxlu sayda ailələri dəyişkənliyin müəyyən mərhələlərlə
bütün cins və növlərdən keçərək ailəyə verilməsi ilə səciyyələnir.
Həmin mutasiyaların oxşarlığından ibarət olan qanunauyğunluqlar
universal xarakter daşımaqla təkcə bitkilərdə deyil, həm də heyvanlarda da
özünü tamamilə doğrultmuşdur. Belə ki, müxtəlif növ heyvanlarda anoma-
liyalann anoloji formalarının müşahidə olunması onlarda çoxlu sayda
fermentlərin, zülalların quruluşca və genotipə görə çox yaxın olmasını sübut
edir. Bu m əlumatlar isə homoloji sıralar qanununu bir daha təsdiqləyir. Hər
hansı bır heyvan növündə müşahidə olunan anomaliyanm formasına
əsaslanaraq, onların ilkin mənşə etibarilə yaxınlıq əlaqəsi olan digər növlər
də baş verməsi təcrübədə özünü tamamilə doğruldur. Müxtəlif növ heyvan
larda müşahidə edilən irsiyyət anomaliyaları başlıca olaraq dərinin (cpiteli
qüsurları, tük, yun və lələklərin olmaması, ixtioz qərtməklərin əmələ
gəlməsi), skeletin (ətrafların olmaması, cırtdan boyluluq, çənələrin çox qısa
olması, dovşandodaqlılıq və s.), sinir sisteminin (ataksiya, əzələ kontrak-
turası, arxa ətrafların iflici, beyin hemiyası. başın sulu şişi), daxili orqanların
(kriptoorxizm. sidik-cinsiyyət qüsurlan), eləcə də metabolik və endokrin
sisteminin qüsurlarından ibarətdir.
Heyvanların populyasiyalartnda xromosom
anomaliyaluıımn yayılm ası prosesi hələ də geniş və ətraflı öyrənilməyib.
Müəyyən
edilmişdir ki, ziqotanın inkişafının ilk günlənndən morlogcnezin pozulmasına
səbəb olan gen və xromosom mutasiyalan inkişafın ikinci həftəsində embrionun
90%-nin ölümü ilə nəticələnir. Heyvanlann valideyin fordlərinin norm al,
kariotipinin mövcud olmasına baxmayaraq, təbii balasalmanın və ölü
doğulmamn əsas səbəbi məhz döldə xromosom dəstinin anomaliyası hesab
olunur.
11.5. Heyvanların kariotipinin m iqdar və quruluş
m utasiyalan və fenotip anom aliyaları
İri buynuzlu heyvanların
kariotipində 60 xromosomun olması ilk dəfə
olaraq 1927-ci ildə K rallm der tərəfindən aşkar edilmişdir. O, müəyyən
etmişdir ki, iri buynuzlu heyvanların kariotipində müxtəlif formalı miqdar
və quruluş anomaliyaları mövcud olmaqla, onlar əsasən məhsuldarlığın
azalması, interseksuallıq, leykoz, sarkoma, ölü balanın doğulması, me-
tabolizm anomaliyaları və müxtəlif xəstəliklərə səbəb olur.
K ariotipin m iqdar ( k əm iyyət) anomaliyaları (aneuploidiya)
- yenidən
təkrar olunan mutasiyalara aiddir. Lakin bəzi müəlliflər (Hersoq, Xen,
Oliçleger, 1982) aneuploidiyaya meylin ailədən asılı olaraq baş verməsini
qeyd edirlər. Onların fikrincə, aneuploidiya zamanı buzovlarda ümumi inki
şafdan qalma
(nanizm ),
ürək-damar və sinir sistemi qüsurları və kriptorxiz-
min xromosom uyğunsuzluğunun olmasıdır.
Trisom iyalı, m onosom iyalı
və
383
polisomiyalı qametlər
adətən embrional inkişafın ilk mərhələsində embrio-
nun ölümünə səbəb olur.
Poliploidiya
- xromosom dəstinin sayca artmasından ibarət olm aqla
həm somatik, həm də cinsiyyət hüceyrələrində müşahidə edilir. Quşlar müs
təsna olmaqla, iri buynuzlu və digər növ heyvanlarda poliploid em brionlar
ontogenezin başlanğıc mərhələsində tamamilə (100%) tələf olur. Leykozla
xəstə iri buynuzlu heyvanlarda həmişə poliploidiya müşahidə edilir. Müəy
yən edilmişdir ki, kariotipin sabitliyinin təmin olunması qaramallarda ley-
kozun profilaktikası məqsədilə elmi əsaslarla sübut edilmişdir ki, polip-
loidiyanm başlıca səbəbi tetraploidli hüceyrələrdir
(şəkil 62).
N orm a
D iploid
Tetraploid ■
I
I
Şəkil 62. Aneuploidiya və monoploidiya
384
11.6. Xrom osom ların quruluş m utasiyaları-translokasiya
İri buynuzlu heyvanlarda translokasiya birinci və 29-cu autosomlar
arasında baş verməklə əsasən holştino - friz (ABŞ, İngiltərə), qara-ala
(Almaniya), ayrşir (İsveçrə), monbelyard, sarole (Fransa) və s. cinslərdə
daha ətraflı öyrənilmişdir. Hələ 1977-ci ildə 28 qaram al cinsində 1/29
xromosomun translokasiyası aşkar edilmişdir. 1/29 xromosom transloka-
siyası qaramalın məhsuldarlığım 3,5 - 10% azaldır. Qustavssonun məluma
tına görə 1/29 xromosom translokasiyasınm daşıyıcısı olan qaramal
cinslərinin məhsuldarlığı çox az olduğuna görə onlar vaxtından əvvəl
sürüdən çıxdaş olunur. Müəyyən edilmişdir ki, bu cür qaramalda leykoz,
anadangəlmə neyrofibromatoz, xondrodistrofiya, mərkəzi sinir sisteminin,
ürəyin qüsurları və balavermənin az olması və s. anomaliyalar daha çox
üstünlük təşkil edir. Bunu nəzərə alaraq bir çox ölkələrdə süni mayalama
stansiyalarında 1/29 xromosom translokasiyasınm daşıyıcısı olan törədici
buğalardan istifadə olunması tamamilə qadağan edilmişdir. İri buynuzlu
heyvanlarda 1/29 xromosom translokasiyasmdan başqa, həmçinin 25/27
xromosom translokasiyasıda vardır.
İnversiyalur
~ ilk dəfə Popeskı tərəfindən nonnand, sarole və hernzeev
qaram al cinslərində aşkar olunmuş və bu aberrasiyanın heyvanların
məhsuldarlığına olduqca neqativ təsir göstərməsi elmi əsaslarla sübut
edilmişdir.
Delesiya -
xromosomların orta və son hissələrinin qırılmasından ibarət
olub, ontogenczin ilk mərhələsində embrionun ölümü ilə nəticələnir. Xelnen
(1982) sübut etmişdir ki, bu cür xromosom qüsurları nəsildə növbələşməklə
iri buynuzlu heyvanlarda çanaq - bud oynağının iltihabı - artrozu və
axsama ilə nəticələnir. Leykozla xəstə qaram allarda xromosomların qırılma
sı hallarına daha çox təsadüf olunur. Beləliklə, xromosomların quruluşunda
baş verən qüsurlar genotipin heyvanların patologiyasında əsas rol oyna
masım bir daha təsdiqləyir. Donuzların - normal kariotipi ilk dəfə olaraq
1931-ci ildə Krallingcr tərəfindən öyrənilmiş vo onun 38 xromosomdan
ibarət olduğu aşkar edilmişdir. D onuzlarda müxtəlif aberrasiya formaları
mövcuddur. Lakin ən çox üstünlük təşkil edən autosomların müxtəlif cütləri
arasında mövcud olan
resiprok translokasiyatardır.
Qolis, Ritter və Şvcıin
məlumatına görə həmin resiprok translokasiyalar əsasən 11 və 15, 13 və 14.
1 və 6, 4 və 14, 1 və 16, 6 və 14, 1 və 14-cü xromosomların arasında yerləşir.
Analizlər göstərmişdir ki, resiprok translokasiyalar donuzların məhsuldarlıq
keyfiyyətlərinə (sutkalıq kütlə artımı, ət çıxarı, bala vermə və s.) olduqca
mənfi təsir göstərir. Məsələn, resiprok translokasiyanın 4 və 14-cü xromo-
somlarının heteroziqot daşıyıcısı olan törədici donuzdan istifadə olunduqda
ana donuzların bala vermə məhsuldarlığı 49% azalmışdır. Bunun başlıca
səbəbi isə translokasiya xromosomlannın daşıyıcısı olan donuzlarda meyoz
prosesinin pozulması və bu zaman balanslaşdırılmamış xromosom dəstinə
malik olan qametlərin əmələ gəlməsidir. Translokasiya daşıyıcısı olan do
nuzlarda (20%) meyoz zamanı xromosomların normal quruluşu dəyişilərək
385