KƏND TƏSƏRRÜFATI HEYVANLARININ
GENETİK ANOMALİYALARI
«Aııomaliyalar-mahiyy.Vee embrional
in kişa f dövrundo embriomm anadaııgolnu
çatışmazlıqları v.ı eyheeer/ikhri oluh muta
gen
(genetik
aparata
t.ısir eıhm
ve
teratogen genetik aparatla el aq.isi olmayan/
a m ilb rin tesirimbıı yaranan arzuolunmaz
neqativ bir hadis,idir»
t nwşhıtr terafoloq. akademik
N . K . S a v ç e n k o , 1 9 7 9 )
11.1. Anomaliyaların növləri ve etiologiyası
Müşahidə və təcrübələr göstərir ki. bəzən sağlam heyvan və quşlardan
alınan balalarda anomal quruluş tiplərinə, müəyyən orqan və toxumaların
olmamasına, yaxud qüsurlu olmasına və s. rast gəlinir. Bu cür anomaliyalara
ə t r a f l a r d a n b i r
və
y a b i r n e ç ə s i n i n , g ö z ü n b i r i n i n , y a x u d
hər
i k i s i n i n , t ü k ü n ,
y u n u n , l ə l ə k l ə r i n o l m a m a s ı , s i n i r
və
c i n s i y y ə t s i s t e m i n i n , m e t a b o l i z m i n p o z ğ u n
l u q l a r ı
və s. aiddir. Müxtəlif növ heyvanlarda müşahidə edilən anomaliyalar
və eybəcərliklər həmişə alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. XVIII-XIX-
əsrlərdə orqanizmlərin çatışmazlıq və eybəcərliklərindən bəhs edən yeni elm
sahəsi
teratologiya
(yunanca-«teratos»-eybəcərlik. möcüzə) inkişaf etməyə
başlamışdır. Həmin dövrün alimləri orqanizmin inkişaf zamanı yaranan
eybəcərlik və çatışmazlıqlara əsasən mexaniki və fiziki amillərin təsiri
nəticəsində
y a r a n m a s ı n ı
ehtimal edirdilər. Lakin Q.Mendelin kəşfləri və
genetikanın sonrakı inkişafı anomaliyaların irsiyyətlə əlaqədar
p r o s e s
olduğunu sübut etmişdir. Müəyyən edilmişdir ki. anomaliyaların bır qrupu
əsasən genetik, digər qrupu genetik və xarici mühit, başqa qrupu isə ekzogen
amillərin təsirindən yaranır. Bunu nəzərə alaraq alimlər anomalıyakm 2 əsas
qrupa bölürlər:
374
Genetik (anadangəlmə) anomaliyalar
gen və xromosom mutasiyaları
nəticəsində heyvan orqanizmində baş verən morfoloji və funksional dəyişik
liklərdən ibarətdir. Gen mutasiyaları D N T molekullarmm ontogenezin
müxtəlif mərhələlərində orqan və toxumaların morfogcnezmin pozulmasına
səbəb olur. Hüceyrələrdə xromosomlarm sayının və quruluşunun dəyişilməsi
em brionun inkişafını dayandırır, yaxud eybəcər fərdlərin doğulmasına və
onlarda törədicilik qabiliyyətinin pozulmasına çox ciddi zəmin yaradır. A na
dangəlmə anomaliyaların etioloji amili letal və subletal genlərdir. Məsələn,
insanda
letal
və
subletal
təsirə malik olan m utant genlərin təsirindən yara
nan 2000 anomaliya növü məlumdur. Heyvanlarda da bu növ anomaliyalar
çoxluq (qaram alda -46, qoyunda -90, atda -10, donuzda -18) təşkil etməklə,
xromosom aberrasiyalarmın orqanizmin həyati vacib funksiyaları ilə qarşı
lıqlı əlaqədə olması elmi əsaslarla sübut edilmişdir. Genetik anomaliyalar
xrom osom larda bir cüt allel genlərin müəyyən əlamətlərə nəzarət etməsi
nəticəsində yaranmaqla, onun əsas xarakterik xüsusiyyəti dom inant və
resessiv keyfiyyət əlamətlərinə uyğun olan Mendel tipli növbələşmədir.
G enetik resessiv anomaliyalarm baş verməsi üçün hər iki xromosomda iki
eyni m utant genin olması kifayət edir.
Genetik - İrsi
-
mühit unomaliyalan-
həm endogen (genetik), həm do ek
zogen (xarici mühit) amillərinin təsiri nəticəsində yaranan anomaliyalardan
ibarət olmaqla, onlara çox lokuslu (polilokus) gen sistemləri nəzarət edir. Bu
əlamətlərin fenotipik baş verməsi anomaliyanı törədən mutant genlərin
sayından asılıdır. Bu cür genlənn sayı onların
kumulyativ hiidud təsirindən giiclii
olduqda anomaliya yaranır, əksinə olduqda isə heyvan normal doğulur.
Genlərin
kumulyativ təsir gücü və anomaliyalarm fenotipik baş verməsi, bir qayda
olaraq, xarici mühitin təsirindən çox asılıdır. Xarici mühit amilləri mənfi
istiqamətdə dəyişildikdə genlərin mutagen təsiri güclənir və anomaliyalar baş
verir. Fenotipik anomaliyalar bəzi hallarda müxtəlif genotipik determinasiyaya
(genin köçürülməsi) malik olur. Bu bir tərəfdən anomaliyalarm genotipik
heterogenliyini.digor tərəfdən isə genetik anomaliyalarm fenotipinin xarici
mühitin təsirindən dəyişilməsini və sürətinin köçürülməsini göstərir. Holdşmıdt
(1935) bu hadisəni
fenosurət
adlandırmış və göstərmişdir ki, fcnosurətin əmələ
gəlməsi genetik və mühit amillərinin eyni vaxtda birgə təsir etməsi nəticəsində
yaranır. Ekzogen-xarici mühitin (aşağı və ya yüksək temperatur, nəmlik, radia
siya, hava cərəyanı, ekoloji böhranlar və s.) neqativ təsirindən embrion və döldə
anomaliyalar törədən amillər
teratogenlər
adlanır. Teratogen amillər
fiziki
(radiasiya və rentgen şüalan, travmatik zədələr),
kimyəvi
(pestisidlər, dərman
preparatlan, ağır metal duzları, herbisidlər, gübrələr, nitritlər və s.),
bioloji
(mikroorqanizmlər. viruslar, helmintlər, parazitlər, bioloji stimulyatorlar,
hormonlar, vaksinlər, zərdablar, diaqnostikumlar, antibiotiklər və s.),
yem
amilləri
(hipo və hıper vitaminozlar, müxtəlif yem əlavələri və yemlər) və
irsiyyət
amilləri
(xromosom aberrasiyalan, genetik uyğunsuzluq və qəbuletməməzlik.
dominantlıq və resessivlik mutasiyalan) qruplarına bölünür (şəkil 59). Xarici
mühit amillərinin təsirindən orqanizmdə yaranan anomaliya və eybəcərliklər
irsi, yaxud ekzogen hesab olunur.
375