Şəkili 59.
Dölün inkişafı zamanı anadangəlmə qüsürlann əmələ gəlməsində xarici
mühit amillərinin genotiplə qarşılıqlı aləqəsi (V.L.Petuxov və b., 1985)
11.2. Anadangəlmə anomaliyaların etiologiyasının
öyrənilməsində genetik analizlər
Heyvanlarda irsiyyətlə əlaqədar olaraq yaranan anadangəlmə anomali-
yalar əsasən ailə və qohumluq qrupu olan fərdlərdə müşahidə olunur. Bunu
nəzərə alaraq heyvanların genetik anomaliyaların genetik analizi başlıca
olaraq onların bir və ya bir neçə nəsillərində ailə-qrup üsulundan istifadə
edilir. Aite -
qrup
üsulu ilə genetik analizin aparılmasında patoloji anatomik,
histoloji, sitoloji, fizioloji, biokimyəvi, patofızioloji, rentgenoloji və s. üsul
ların çox böyük əhəmiyyəti vardır. Məsələn, buzovlarda hərəkət koordina
siyasının pozulmasının klinik sindromları, aqressivlik və ölüm hadisələrinin
səbəbi əsasən biokimyəvi üsulla təyin edilir. Bu zam an anomal heyvanlarda
resessiv mutasiya nəticəsində turş mannozidaza fermenti tamamilə müşahidə
olunmur. M utant geni daşıyan heteroziqotlarda həmin fermentin miqdarı
normaya nisbətən 50% az olur. Rentgenoskopiya üsulu ilə müəyyən
edilmişdir ki, bir-biri ilə qohum luq əlaqəsi olan törədici buğalardan alman
buzovların qeyri-müəyyən səbəbdən kütləvi ölümün səbəbi m utant genin tə
sirindən onların onurğa sütununda yaranan xarakterik çatlardır.
Sitogenetik
analiz
vasitəsilə sübut edilmişdir ki, heyvanlarda cinsiyyət fəaliyyətinin və
törədicilik qabiliyyətinin pozulması məhz xromosomlarda translokasiya və
ya digər aberresiyaların baş verməsi nəticəsində yaranır. Anomaliyaların
376
növbələşməsinin tipinin təyin edilməsinin seleksiya zamanı heyvanların
anom al bala verməsinin profilaktikası üçün çox mühüm əhəmiyyəti vardır.
Bu cür anomaliya növbələşməsini təyin etmək üçün ən əlverişli üsul
analoji
-
qohumluğun təyini
hesab olunur. Bu zaman qohumluğun erkək fərdləri -
kvadratlarla (dördbucaq ilə), dişi fərdləri isə - dairələrlə işarə olunur.
K vadratlar və dairələr arasındakı düz xətlər çarpazlaşmanı, aşağı (şaquli)
istiqamətdə gedən xətlər isə yeni törəmələri (balaları) göstərir. Növbələş
mənin
sadə autosom resessiv tipi
autosomda lokalizasiya olunan bir
resessiv genin törətdiyi anomaliyadan ibarətdir. Bu zaman erkək və dişi
fərdlərdə müşahidə edilən anomaliyalarm sayca nisbəti bərabər olur.
A utosom resessiv m utant genlər özünün nəzərə çarpan effektini yalnız
hom oziqot vəziyyətində olarkən biruzə verir. Anomal heyvanlar ən çox nor
mal, lakin heteroziqot valideynlərdən törənir. Resessiv əlamətlərə görə
parçalanm a Q.Mendelin qanununa uyğun olaraq baş verir. Belə ki, nəsildə
hər hansı törədicinin norm al və anomal fərdlərinin sayca nisbətinə əsasən
anom aliyanm növbələşməsinin tipi təyin olunur. Məsələn, heteroziqot (Aa)
cütləşməsi nəticəsində alınan balaların 25%-i anomaliyalarm daşıyıcısı (aa)
olur. Əgər heteroziqot törədici (Aa) normal ana (AA) ilə çarpazlaşarsa,
onda hər doğulan 3 baş buzovun bir başı anomaliyanm daşıyıcısı (aa)
olacaqdır. M or və Bridt tüksüz bala alınan 3 baş buğanın bu anomaliyanı
nəsildən-nəsilə ötürən digər buğalardan alman dişi balalarla çarpazlaşdıra-
raq aşağıdakı nəticəni almışlar:
Buğa
Normal buzovlar
Tüksüz (anomal) buzovlar
I
32
4
II
37
2
III
29
6
Y ekun
98
12
Autosom
resessiv növbələşmənin
tipini
və anomal əlamətlərin
paylanmasının xarakterini müəyyən etmək üçün çarpazlaşmanm mövcud
variantları
33-cü cədvəldə
şərh olunmuşdur.
Cədvəl 33.
A utosom resessiv növbələşm ə tipi V.L.Petuxov,1985)
Çarpazlaşmanm tipləri
Nəslin (törəmələrin) tipi və birləşməsi, %
AA-normal
homoziqotlar
Aa-normal
heteroziqotlar
(əlaməti
daşıyanlar)
Aa-anomal
homoziqotlar
Aa X Aa
25
50
25
Aa X aa
0
50
50
Aa X aa
0
0
100
Aa X AA
50
50
0
AA X aa
0
100
0
AAX AA
100
0
0
377
Növbələşmənin autosom dominant tipi.
D om inant genlərin yaratdığı
əlamətlər əsasən heteroziqot vəziyyətində meydana çıxır. Bu zaman mövcud
çarpazlaşma variantı və əlamətlərin parçalanmasının xarakteri
34 saylı cəd
vəldə
ki kimi olur.
C ə d v ə l 3 4 .
N övbələşm ənin autosom dom inant tipi (V.L.Petuxov, 1985)
Ç a rp a z la ş m a tipləri
N əsild ə n ö v b ələşm ən in n isb əti
b b -a n o m a l resessiv
b e te r o z iq o tla r
B b -a n o m a l
b e te ro z iq o tla r
B B -an o m al
d o m in a n t
h o m o z iq o tla r
B B X b b
0
100
0
B b X b b
50
50
0
B b X B b
25
50
25
B B X B b
0
50
50
B B X BB
0
o
100
b b X b b
100
0
0
Heteroziqot (Aa) və homoziqot (AA) vəziyyətlərində allel genlərin
fenotipik yaranması prosesi baş verən heyvan cinslərinin çarpazlaşması
zamanı ziqotanm 25%-i məhv olur, dölün bəziləri ana bətnində ya
doğumdan əvvəl, ya da sonra dərhal ölürlər.
11.3. Mutasiya genlərinin kənd təsərrüfatı
heyvanlarında törətdiyi anomaliyalar
Kənd təsərrüfatı heyvanlarında resessiv və dominant mutasiya genləri
nin törətdiyi anomaliyalarm sayı çox olmaqla, onlar ayrı-ayrı popul-
yasiyalarda müşahidə olunur. Heyvandarlıqda seleksiya işlərinin səmərəli
aparılması məqsədilə baytarlıq təbabəti həkimləri genetik anomaliyalarm
profilaktikası üçün onların növbələşmə tipinin öyrənilməsinə xüsusi əhə
miyyət verirlər.
İri buynuzlu heyvanların anomaliyaları.
Bu növə mənsub olan heyvanla
rın əsas bioloji xüsusiyyəti onların çox gec yetişməsi və az bala verməsindən
ibarətdir. Belə ki, düyələrdə cinsiyyət və fizioloji yetışkənlik 1,5 yaşında
formalaşmaqla onlar adətən yalnız bir bala verir və ananın birinci doğuşu ilə
onun balasının ilk doğuşu arasındakı interval, orta hesabla, 5 il təşkil edir.
İri buynuzlu heyvanlarda
let al. subletal, poluletal
və
subvital
genlərin deter-
minasıya etdiyi anadangəlmə anomaliyalar olduqca ətraflı öyrənilmiş və
onlarda A-qrupuna mənsub olan letal çatışmazlıqların beynəlxalq siyahısına
46 anomaliya daxil olunmuşdur. Anadangəlmə anomiyalar müxtəlif qara
mal cinslərində bir-birindən həm kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə çox fərqli
378
Dostları ilə paylaş: |