Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

Feçxaymerin  məlumatına  görə  anomal  hüceyrələrə  malik  olan  toyuq­

larda  haploidlərə  daha  çox  rast  gəlinir.  Yum urtalıq  məqsədilə  yetişdirilən 

cinslərə  nisbətən  ətlik  istiqamətli  (broyler) cinslərdə  heteroploid  hüceyrələr  7 

dəfə  artıq  olur.  Ətlik  istiqamətli  toyuq  cinslərində  xromosom  anomaliyala- 

rmm üstünlük  təşkil  etməsinin  əsas  səbəbi  ovulyasiya  mərhələlərinin  düzgün 

olmaması və pozulmasıdır.  O nlarda ilk meyotik  bölünmə prosesi ovulyasiya- 

dan  2  saat  əvvəl,  ikinci  bölünmə isə ovulyasiya  zamanı  baş  verir.  Göründüyü 

kimi,  xromosom  anomaliyalı  toyuq  və  xoruzların  vaxtında  aşkar  olunması 

və  sürüdən  çıxdaş  edilməsi  üçün  sitogenetik  analiz  üsulundan  daha  geniş 

istifadə olunmalı və quşçuluqda ona istinad edilməlidir.

388

---

XƏSTƏLİKLƏRƏ  DAVAMLILIĞA MÜHİT AMİLLƏRİNİN 

TƏSİRİ  VƏ  ANOMALİYALARIN  PROFİLAKTİKASI

«Orqanizin 

xarici  miihit  almadan

  ı 

a- 

şaya bilmaz.»

(İ.\I.S e ç c n o v )

«Başarix yat ümumi \  \ ,>ıb götiiriihlükda. 

qax gfu lii ekoloji qiivvaya çevrilmişdir.»

( a k a d e m i k   V . İ . V e r n o d s k i )

«Qartalın baxışı,  turacın göziı.

Maralın duruşu goz.il deyilmi?

K.ıkliyin xınası,  bülbülün özü.

Ceyranın y e rişi göz ul deyilmi?

I h r  şeyi g ö r nec,ı yaradıb,  qurub.

Bu r.ıssam tabi.it,  m em ar tabi.it.

H ayana baxırsan y ü z  naxış  vurub.

E h  

bil har naxış bir canlı san.it!

İ 'rok  insaflı  ol,  ey insan,  al çak.

Q ıym a gözalh ra bu gen cahanda.

Buna har birim iz cavab  veracak,

Başarin galacak  imtahanımla.»

( H i k m ə t   M a h m u d o v ,   ş a i r ,   p r o f e s s o r )

12.1.  Ümumi  m əlum at.

Alimlər sübut  etmişlər  ki.  heyvan  və  quşların  xəstəliklərinin  baş  vermə­

sinə irsiyyət  və  mühit  amillərinin təsiri  müxtəlif olur.  Natamam və irrasional 

yemləmə,  binaların  mikroiqlim  və zoogigiyeniki  göstəriciləri  (yüksək  və aşa­

389

---

ğı  temperatur,  havanın  nəmliyi,  işıqlanma,  radiasiya  fonu,  heyvanların  sıx­

lığı,  zəhərli  və  zərərli qazlar,  peyinin  vaxtında toplanmaması  və binadan  çı- 

xarılmaması  və  s.)  heyvanların  xəstəliklərə  davamlılığını  azaldır  və  neqativ 

fəsadlar  törədir.  Yemlərin  tərkibində  vitamin,  mikro  və  makroelementlərin 

defisitliyi  orqanizmin müdafiə qabiliyyətini  azaldır, zülal  mübadiləsi  pozulur 

və  immunoqlobulinlərin  sintezi  zəifləyir.  Heyvan  və  quşların  mühit 

amillərinin  təsiri  nəticəsində  məhsuldarlıq  əlamətlərinin  kəskin  surətdə 

dəyişilməsindən  fərqli  olaraq,  cinslər  və  xətlər  arası  genetik  davamlılıq 

əlamətlərinin  fərqli  olması  nisbətən  sabit  saxlanılır.  Mühit  və  saxlanma 

şəraitinin  həddindən  artıq  pisləşməsi  nəticəsində  heyvan  və  quşların 

xəstələnmə  halları  həm  rezistent,  həm  də  həssas  fərdlərdə  xeyli  artır. 

Məsələn,  helmintozlara  qarşı  yüksək  rezistent  olan  ndama  və  holstin  cinsli 

iri  buynuzlu  heyvanlar  pis  saxlanma  və  irrasional yemləmə  şəraitində  də  bu 

əlamətlər üzrə  öz genetik  fərqliliyini  tamamilə saxlayır.  Xarici  mühit amilləri 

heyvan  və  quşlar  arasında  xəstəliklərin  baş  verməsində  və  inkişafında  çox 

mühim  rol  oynayır.  Bu  baxımdan  yüksək  və  aşağı  temperatur,  radioaktiv 

şüalanma,  su  ehtiyatlarının,  otlaq  və  çəmənliklərin  zəhərli,  zərərli  kimyəvi 

birləşmələr,  nitritlər,  gübrələr,  sənaye  və  məişət  tullantıları  və  s.  ilə 

çirklənməsi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  H.Kolenin  (1980)  hind  toyuqları 

üzərində apardığı  təcrübə  mühitin xəstəliklərə təsirini  əyani  surətdə  nümayiş 

etdirir.  İsti  yay  aylarında  2-4  aylıq  boz-gümüşü  cinsli  hind  toyuqu  balaları 

orqanizmin  suya  olan  tələbatım  ödəmək  üçün  həddindən  çox  su  qəbul 

etdiklərinə  görə  onlarda  çinədanın  divarları  bərpa  olunmayan  vo  sürətlə 

inkişaf edən  formada  böyüyür,  şişir və  aşağı  sallanır.  Onlarda kəskin  qəbiz- 

lik.  çinədanda  həddindən  artıq  qıcqırma  baş  verir  və  zəhərli  qazlar  toplanır, 

onların  əksəriyyəti  pnevmoniyadan tələf olur.  Hind  toyuqları  soyuq  şəraitdə 

saxlandıqda  isə  həmin  əlamətlər,  xəstələnmə  və  ölüm  hallan  müşahidə 

olunmur.  Boz-gümüşü  hind  toyuqlarından  fərqli  olaraq  onlarla  eym 

saxlanma  və  yemləmə  şəraitində  bəslənilən  qırmızı-burbon  cinsində  həmin 

əlamətlər  müşahidə  olunmamış  və  onlarm  inkişafı  normal  olmuşdur.  Bu 

təcrübə göstərir  ki,  gümüşü  cinsli  hindi  toyuqlarında  çinədanın  sallanmasına 

genetik meyillilik mövcuddur.

Sahib  orqanizmlə  parazitin  qarşılıqlı  əlaqəsinin  populyusion-  genetik 

mexanizminin  ətraflı  öyrənilməsi  baytarlıq  təbabəti  genetikasının  aktual 

problemlərindən  biri  hesab  edilir.

  Makroorqanizmlərlə  mikroorqanizmlərin. 

eləcə  də  parazitlərin  uzunmüddətli  gərgin  müştərək  təkamülü  onların  popul- 

yasiyaları arasmda müəyyən  mütənasiblik yaranmasına səbəb  olur. Təkamül 

prosesi  zamanı  parazitin  virulentliyinin  (xəstəlik  törətmə dərəcəsinin)  yaran­

ması  orqanizmdə  onun  daimi  ekoloji  qida kəsb  etməsinə zəmin yaradır.  Pa- 

togen  (xəstəlik  törətmə qabiliyyətinə  malik  olan)  parazıt növünün yaranması 

sahib  orqanizm  növünün  fərdlərinin  seçilməsinə və parazit  növünün  inkişafı­

nın  qarşısının  alınmasına  yönəldilmiş  genetik  davamlılığın  yaranmasına  sə­

bəb  olur.  Xoldeynin  (1949)  hipotezinə  görə  parazitlər  zülalların  geniş  ya­

yılmış  polimorfizminə  səbəb  olan  seçmənin  ən  başlıca  amili  ola  bilər.  Onun 

fikrincə,  bəzi  biokimyəvi  polimorfizm  fenotipino  malik  olan  fərdlər  selektiv-

390

---