Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rizoplan
- 10.3. EKOSİSTEMDƏ TORPAĞIN FUNKSİONAL ROLU 10.3.1. Torpağın funksiyası
tərkibi belədir: zülal - 53%; şəkər - 16%; nuklein turşusu - 18%; yağlar - 10%; fermentlər, vitaminlər, boy maddələri, antibiotiklər və bitkiyə lazım olan digər birləşmələr - 3%. İl ərzində mikroorqanizmlər 1 ha şum sahəsində 400 q tiamin, 300 q pirodoksin və 1 kq nikotin turşusu sintez edə bilər (cədvəl 10.2), həm də vitaminlərin miqdarı 5 dəfə artır. İşıq CO
N
1
Rizoplan Torpağın humusu Şəkil 10.2. Torpaq-mikroorqanizmlər - bitki sistemində azotun toplanması sxemi və fotosintezlə azot fıksasiyasmm qarşılıqlı əlaqəsi (Umarov, 1986) Mikroorqanizmlərin miqdarının çoxluğu, onların generasiya sürətinin yüksək olması və ömrünün qısa olması nəticəsində bioloji dövrana çoxlu miqdarda mikrob biokütləsi cəlb olunur, bu, torpağın münbitliyinə, bitkinin vacib elementlərlə və həyat üçün digər vacib maddələrlə təchiz olunmasına səbəb olur, həm də, bu maddələr balanslaşdırılmış şəkildə və bitkiyə lazım olan vaxtda daxil olur. 188 Cədvəl 10.1 Bioloji aktiv maddələr sintez etməyə qabil olan bakteriyalann miqdarı (Lokxed, 1972)
2
14.0
Mikroorqanizmlərin ekotoksikoloji funksiyası Mikroorqanizmlər torpaq-bitki sistemində bitkinin fizioloji vəziyyətinin indikatorlarıdır. Torpaq mikroorqanizmlərin ətraf mühitin cüzi dəyişməsinə həssaslıqla reaksiya verməsi və yüksək fermentativ aktivliyi onlardan ekosistemin vəziyyətini indikasiya etmək və orada toksik birləşmələrin deqradasiyasını qiymətləndirməyə imkan yaradır. Torpaq mikroorqanizmlərin bu qabiliyyəti müasir ekoloji tədqiqatların aparılmasında, xüsusilə ekosistemdə toksik maddələrin və onların mikrob transformasiyasının təsiri altında gedən dəyişikliklərin vaxtından əvvəl diaqnostikası üçün əvəzedilməz .sayılır. Bitkinin vəziyyəti nə qədər aktiv olarsa (bitki nə qədər cavan yaşlıdırsa), biokimyəvi proseslər bir o qədər intensiv gedir. Bitkinin fizioloji vəziyyətini səciyyələndirən mikrob biokütləsinin miqdarı torpaq-bitki sistemində inteqral (kompleks) göstərici olub müxtəlif ekoloji tədqiqatlarda istifadə oluna bilər (məs., antropogen yükü normalaşdırma (nizama salma), ekosistemin davamhğmı təyin etməkdə və s.). Mikroorqanizmlər son dərəcə həssas və olduqca müxtəlif olduğundan ekosistemin yaxşı vəziyyət indikatoru ola bilər. Belə ki, biogeosenozların toksik ağır metallarla yüksək dərəcədə çirklənməsi nəticəsində torpağın gücdən düşməsi və kompleks mikrobioloji göstəricilər dəyişilir. Məsələn, yüksək dərəcədə antropogen təzyiqə (ağır metallarla çirklənməyə) məruz qalan sahələrdə aerob heterotrof mikroorqanizmlərin sayı 7... 10 dəfə aşağı düşür. Torpaq-bitki sistemində torpaq mikrobiotasının azalması sayəsində azotun dövran xarakteri də dəyişir. Mikroorqanizmlərin yüksək fermentativ aktivliyi onların torpaqda 189 toksikantlann parçalanması proseslərində başlıca rolunu təyin edir. Deqradasiya prosesi ya toksikantlann bağlılıq vəziyyətinə keçməsi nəticəsində, ya da onların bir qədər aşağı toksik birləşmələrə çevrilməsi sayəsində yerinə yetirilir. 10.3. EKOSİSTEMDƏ TORPAĞIN FUNKSİONAL ROLU 10.3.1. Torpağın funksiyası Torpaq biosferin komponenti kimi, eyni vaxtda biogeosenotik və biosfer struktur səviyyəsində onun təşkilində, geoloji, mikro və makro- biogeosenozun dövranının qarşılıqlı təsirində mühüm (mərkəzi) yer tutur. Bu zaman torpaq biogeosenozda birləşdirici (inteqrasiya) və idarəe- dici funksiya daşıyır. Yer üzərində həyatın təmin olunmasında torpaq başlıca funksiya daşıyır. Bu funksiyanın yerinə yetirilməsi orqanizm üçün vacib olan bio- gen elementlərin kimyəvi
birləşmələrinin mənimsənilən formalarının konsentrasiyasmdan asılıdır. Torpaq mühüm elementlərin (karbon, azot, fosfor, kükürd, kalsium, kalium və b.)Dünya okeanına yuyulub aparılmaqdan qoruyub saxlayan özünəməxsus «anbar» (depo) funksiyası rolunu oynayır. Torpaq rütubəti toplayaraq, vegetasiya dövründə biogeosenozun avtotrof həlqəsini onunla təmin edir. O, bitki, heyvan və mikrorqanizmlərin məskunlaşma sferi (sahəsi) vəzifəsini görür. Torpaq atmosfer və hidrosferin tərkibini tənzimləyir. Torpaq və atmosfer arasında daima qaz mübadiləsi nəticəsində hava hövzəsinə müxtəlif qazlar (o cümlədən parnik-istixana qazları), mikroqazlar transformasiya olunur. Məsələn, ölü bitki qalaqlarının parçalanması zamanı sutka ərzində 1 ha quru sahəsində orta hesabla 84 kq karbon qazı istehsal olunur. Bu qazın 40...70%-i fotosintez prosesində istifadə edilərək «torpağın tənəffüsü»nü təmin edir. Qazın qalan miqdarı üfıqi və turbu- lent qarışığı yolu ilə hava kütləsinə daxil olur. Öz növbəsində torpaq eyni zamanda atmosfer oksigenini udur. Səth və yeraltı suları kimyəvi maddələrlə zənginləşdirərək, torpaq qurunun və dəniz və okeanların sahilyanı akvatoriyasının sularının hidrokimyəvi vəziyyətinə təsir göstərir. Aşınma qabığının səth hissəsində torpağın üzvi horizontlarında spesifik üzvi maddənin - humusa və onunla birləşərək kimyəvi enerjinin toplanması- torpağın olduqca mühüm qlobal funksiyasıdır. Günəşdən Yer səthinə daxil olan energinin biogen toplanması, transformasiyası və paylanması prosesləri torpaqda fasiləsiz baş verir (torpaq özünəməxsus kosmos funksiyasını daşıyır). Bu enerjinin ehtiyatı mühüm həyat proseslərinin mənbəyi sayılır. Torpaq örtüyündə potensial biogen enerji başlıca olaraq bitkinin kök sistemi, mikroorqanizmlərin 190 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|