Dərslik layiHƏ 4 Mündəricat I. Həyatın yaranması

146
Bu mər hə lə də ən mü hüm ro lu nit qə yi yə lən mə oy na yır. Nit qin əmə lə gəl mə si 
di gər psi xi funk si ya la rın – id rak fə aliy yə ti nin, emo si onal sa hə nin for ma laş ma sı na 
əhə miy yət li  də rə cə də  tə sir  gös tə rir.  Bü tün  dövr  ər zin də  apa rı cı  rol  oy na yan  əş ya  
fə a liy yə ti nə ke çid hə ya ta ke çi ri lir. Uşa ğın əsas ma raq la rı əş ya lar la ye ni hə rə kət lə rin 
mə nim sə nil mə si sa hə si nə ke çir. Bö yük lər onun üçün mü əl lim, əmək daş və kö mək-
çi ro lu nu oy na ma ğa baş la yır. Yal nız bö yük lər əş ya la rın (mə sə lən, şkaf və ya qa şıq) 
bu və ya di gər for ma da uşa ğa nə üçün is ti fa də olun du ğu nu açıq la ya bi lər, bö yük lər 
ol ma dan uşaq yal nız əş ya la rı mə na sız ca oy na da bi lər (qa şı ğı dö şə mə yə vu ra, şka fın 
qa pı sı nı də fə lər lə aça və bağ la ya bi lər).
Hə ya tı nın 2-3-cü ilin də uşaq da ən sa də es te tik his lər, id rak emo si ya la rı in ki şaf 
edir. Biryaş lı uşa ğa xas olan tə əc cüb his si hər şe yi öy rən mək hə və si ilə əvəz olu nur.
Üç ya şa ça tan da uşaq lar dər hal bö yü mək is tək lə ri ni hə ya ta ke çir mə yə ça lı şır. 
Bu is tək müs tə qil li yə can at ma ğın for ma laş ma sın da, öz is tək lə ri nin bö yük lə rin is-
tək lə ri ilə mü qa yi sə olun ma sın da özü nü da ha açıq bü ru zə ve rir. Be lə lik lə, “üç yaş 
böh ra nı” ya ra nır. Bu za man uşaq lar həd dən ar tıq qay ğı ya qar şı çı xır, öz müs tə qil li-
yi ni nü ma yiş et di rir, tez-tez qa da ğan olu nan la ra eti raz edir. “Üç yaş böh ra nı” ke çi ci 
bir hal dır. La kin bu nun la bağ lı də yi şik lik lər – psi xi in ki şaf da uşa ğın şəx siy yə ti nin 
gə lə cək də for ma laş ma sı üçün zə min ya ra dan mü hüm bir ad dım dır.  
Uşaq psi xi ka sı nın in ki şa fı nın üçün cü mər hə lə si. Bu mər hə lə də (3 yaş dan 12 ya-
şa qə dər) əv vəlcədən in ki şaf etmiş emo si ya lar da ha də rin və sa bit olur. Uşaq da id-
rak  emo si ya la rı nın  ele ment lə ri  əmə lə  gəl mə yə  baş la yır,  ali  mə nə vi  emo si ya lar  – 
həs sas lıq,  qay ğı keş lik,  dost-
luq, borc his lə ri və s. for ma-
la şır. Emo si onal sa hə nin mü-
rək kəb ləş mə si  ilə  ya na şı, 
uşaq da  di gər  psi xi  funk si ya-
lar – qav ra ma, duy ğu lar, yad-
daş  və  diq qət,  ira də  in ki şaf 
edir.  Ar tıq  ikin ci  və  üçün cü 
in ki şaf  mər hə lə lə rin də  uşa-
ğın  tə fək kür  fə aliy yə ti nin 
əsas la rı  qo yu lur:  sa də,  da ha 
son ra  isə  mü rək kəb  an la yış-
lar və fi kir lər for ma la şır. 
Bu  dövr  şəx siy yə tin  in ki şa fın da  çox  va cib  bir  dövr dür.  Çün ki  uşa ğın  mək tə bə 
get di yi vax ta tə sa düf edir. Bu vaxt da uşaq da öy rən mək qa bi liy yə ti ni əmə lə gə ti rən 
key fiy yət lər komp lek si for ma laş ma lı dır. Bu key fiy yət lə rə təd ris və zi fə lə ri nin, on la rın 
prak ti ki  və zi fə lər dən  fər qi nin  ba şa  dü şül mə si;  hə rə kət lə rin  icrası  üsul la rı nın  dərk 
edil mə si; özü nü ida rə et mə və özü nü qiy mət lən dir mə ba ca rıq la rı aid dir. 
Psi xi ka nın in ki şa fı nın dör dün cü mər hə lə si (12 yaş dan son ra) uşa ğın əsas tə fək-
kür fə aliy yə ti nin for ma laş ma sı ilə sə ciy yə lə nir. O, müs tə qil fi kir və öz hə rə kət lə ri-
nin mən ti qi pla nı nı qu ra, nə ti cə lər çı xa ra və on la rı təh lil edə bi lir. Bu mər hə lə də ən 
  LAYİHƏ

---

147
ali  in san  emo si ya la rı  –  id rak 
emo siy ala rı,  es te tik,  mə nə vi 
emo si ya lar tam for ma la şır.
Uşaq  psi xi ka sı nın  in ki şa fı-
nın bu mər hə lə lə ri mü əy yən də-
rə cə də şər ti və sxe ma tik dir. Hər 
bir  uşa ğın  in ki şa fı nın  fər di  xü-
su siy yət lə ri  bu  sxe mə  əhə miy-
yət li  də yi şik lik lə rin  da xil  ol ma-
sı na  sə bəb  ola  bi lər.  Həm çi nin 
sta tis ti ka gös tə rir ki, ke çən onil-
lik lər ər zin də uşaq la rın fi zi ki in-
ki şa fı nın əsas gös tə ri ci lə ri (boy, çə ki, döş qə fə si nin çev rə si və s.) əhə miy yət li də rə-
cə də artaraq də yi şib. 
Son 40 il ər zin də ye ni do ğul muş kör pə lə rin or ta bo yu və çə ki si ar tıb. Mək təb 
yaş lı mü asir uşaq la rın bo yu on la rın 30-40 il əvvəlki ya şıd la rı nın bo yun dan 10-15 
sm ar tıq dır. 
Ümu mi ləş dir mə:
  LAYİHƏ

---

148
1. Psixi proseslərin inkişafına və nitqin təsirinə dair esse yazın. 
2. Uyğunluğu müəyyən edin. Psixi inkişafın:
I mərhələ
II mərhələ
III mərhələ
IV mərhələ
a) özünüidarəetmə
b) idrak emosiyalarının inkişafı
c) şaquli duruş
d) ilk təbəssüm
e) ilk emosiyalar
f) şərti emosiyaların ilk dəfə yaranması
g) ilk idrak emosiyaları
h) təfəkkür fəaliyyətinin formalaşması
3. Cədvəli tamamlayın.
Psixi inkişafın 
mərhələləri
I mərhələ
II mərhələ
III mərhələ
IV mərhələ
Yaş
Əlamətlər
T
♦ Uşa ğın psi xi in ki şa fı mü rək kəb bir pro ses dir. Onun əsa sı nı so si al mü hi tin (tər-
bi yə, tə lim) da ima də yi şən amil lə ri şə ra itin də hə ya ta ke çi ri lən ir si proq ram təş kil 
edir.
♦ Psi xi ka ar dı cıl və mər hə lə li şə kil də in ki şaf edir. 
4. Uşağın hər yaşına uyğun gələn inkişaf xüsusiyyətlərini müqayisə edin.
  LAYİHƏ

---

149
İn sa nın psi xo lo ji du ru mun da baş ve rən də yi şik lik lər dən bi ri də təş viş dir. Hə yat-
da in sa nın üz ləş di yi qor xu lu və təh lü kə li və ziy yət lə rə or qa niz min ver di yi psi xi və 
fi zi olo ji re ak si ya la rın cə mi təş viş ad lan dı rı lır.
► 
Təş vi şi di gər psi xo lo ji po zun tu lar dan ne cə fərq lən dir mək olar? 
► 
Onun ya ran ma sı na sə bəb olan amil lər han sı lar dır? 
► 
Təş vi şin mü ali cə si üçün nə lə rə əməl et mə li yik?
 
39. Təşviş pozuntuları
Təşvişin yaranma səbəbləri haqqında məlumat toplayın və təqdim edin.
Yavaş gedən depressiya, yaxud somatik xəstəliklər təşviş pozuntusunu artırır. 
Somatik  narahatlıqla  bağlı  izahedilməz  şikayətləri  olan  xəstələrdə  bu  cür  po zun-
tulara tez-tez rast gəlinir. Pozuntular qadınlar arasında kişilərə nisbətən 25 dəfə çox 
baş verir. Vaxtında müalicə olunmazsa, bu, xroniki hal ala bilər.
F
Təşviş  reaksiyaları  çox  tez-tez  baş  verən  psixoloji  dəyişikliklərdir.  Əmək 
fəaliyyətinə, sosial əlaqələrə, o cümlədən ailə əlaqələrinə mənfi təsir göstərir. Bu 
zaman insan real təhlükə kəsb etməyən vəziyyətdən çəkinməyə çalışır.
Təşviş pozuntularının yaranmasına gətirib çıxaran səbəblər:
2. Bioloji faktorlar:
•
 genetik meyillilik
•
  somatik xəstəliklər, xüsusən 
endokrin pozuntular
•  
müəyyən maddələrin (alkoqol daxil 
ol maqla), yaxud dərmanların qəbulu
1. Psixoloji faktorlar:
•
 şəxsiyyətlərarası problemlər
•
 yaxın adamın itirilməsi
• 
həddən artıq gərginlik
•  
arzuolunmaz həyat şəraiti (işin 
itirilməsi, ağır maddi vəziyyət)
• 
düzgün olmayan gündəlik rejim
M
  LAYİHƏ

---