Dərslik layiHƏ 4 Mündəricat I. Həyatın yaranması

143
1. Uyğunluğu müəyyən edin. 
•
 
ektoderma
•
 
endoderma
•
 
mezoderma
2.  Embrionun  inkişafına  siqaret,  alkoqol  və  narkotik  maddələrin  təsirini  araş-
dırın və təqdimat hazırlayın. 
3. Düzgün çıxışı tapın. 
A – görmə siniri
B – göz almasını hərəkət etdirən əzələ
C – gözün torlu qişası
D – mədə epitelisi
E – xorda
Hipofiz ektoderma 
mənşəlidir.
Si nir sis te mi ek to der ma 
mən şə li dir.
Ağız, bu run, ba ğır saq epi te li si 
ek to der ma mən şə li dir.
Əzələlər, bağlar, qığırdaqlar 
endoderma mənşəlidir.
Sümüklər, əzələlər, bağlar 
mezoderma mənşəlidir.
Duyğu orqanları, sinirlər, baş 
beyin ektoderma mənşəlidir.
Dərinin derma qatı, xorda 
endoderma mənşəlidir.
T
I embrion
II embrion
bel ektoderması
Qarın 
mezoderması
bel mezoderması
a) I embrionun bel mezoderması 
çıxarılır.
Bel hissəsində əmələ 
gələn sinir borusu
Qarın hissəsində əmələ 
gələn sinir borusu
b)  II embrionun qarın me-
zoderması çıxarılır.
d)  II emb rionun qa-
rın  ek to der ma sı 
ye ni dən ye ri nə yer-
ləş di ri lir.
e)  Nə ti cə də  həm  bel, 
həm  də  qa rın  his sə-
sin də  iki  si nir  sis te mi 
in ki şaf et miş emb ri on 
əmə lə gə lir.
c)  I  emb ri on dan  çı xa rı lan 
me zo der ma  II  emb ri on-
dan  çı xa rı lan  me zo der-
ma ye ri nə yer ləş di ri lir.
a)
b)
c)
d)
e)
  LAYİHƏ

---

144
 
38. İnsan psixikasının inkişaf xüsusiyyətləri
İn san  do ğu lur  və  da im  də yi şən  mü hit  amil lə ri  şə ra itin də  fə aliy yət  gös tə rir. 
Mü hit amil lə ri nin tə si ri nə qar şı uy ğun la şan or qa nizm in inkişafında si nir sis te mi 
apa rı cı rol oy na yır. Uşaq lar da fi zi ki in ki şafl a ya na şı, psi xi in ki şaf da ge dir.
Psi xi ka nın in ki şa fın da ir sən keçən əla mət lər ət raf mü hi tin tə sir i  altında for-
ma la şır. 
► 
Bu ne cə baş ve rir? 
► 
Uşaq lar da psi xi pro ses lər ne cə in ki şaf edir?
Şəkildəki verilən orqanizmlərin psixikasi ilə insan psixikasının oxşar və fərqli 
cəhətlərini göstərin.
F
Bü tün  mə mə li lər də  si nir  sis te mi nin  qu ru lu şu  və  iş  prinsipləri  oxşardır.  İn san 
psi xi ka sı nın  hey van  psi xi ka sı na  ox şar lı ğı  da  bu nun  nə ti cə sin də  ya ra nır.  İn san  və 
hey van psi xi ka sı bir-bi ri nə ox şa sa da, on larda bir sı ra fərq li xü su siy yət lər də var dır. 
Belə fərq lər həm kə miy yət, həm də key fiy yət cə özü nü büru zə ve rir.
Uşaq  psi xi ka sı nın in ki şa fı nın  bi rin ci mər hə lə si. Uşaq or qa niz mi xa ri ci şə ra itə 
uy ğun laş ma ğa mü əy yən də rə cə də ha zır və ziy yət də olan si nir sis te mi ilə dün ya ya 
gə lir.  İn ki şa fın  bi rin ci  mər hə lə sin-
də (do ğul du ğu an dan 1 ya şa qə dər) 
vacib hə rə kət funk si ya la rının əsa sı 
qo yu lur. Uşa ğın hə ya tı nın ilk gün-
lə rin də və həf tə lə rin də müxtəlif qı-
cıq lan dı rı cı la ra – ac lıq, so yuq, bə-
də nin  və ziy yə ti nin  ani  də yiş mə si-
nə ca vab ola raq, hə rə kət re ak si ya-
la rı  (qış qı rıq,  hə rə kət  na ra hat lı ğı 
və s.) özü nü bü ru zə ve rir.
M
  LAYİHƏ

---

145
Uşa ğın inkişafının ilk həf tə lə rin də və ay la rın da onun psi xi ka sı nın əsas xü su siy-
yə ti ye ni təc rü bə lərin qav ra nıl ma sı, in sa na xas olan dav ra nış for ma la rı nın yaranması 
üçün son suz im kan la rın ol ma sı dır. Əgər fi zi olo ji tə lə bat lar ki fa yət qə dər ödə ni lir sə, 
on lar tez lik lə öz apa rı cı əhə miy yə ti ni iti rir, düz gün re jim və tər bi yə ol duq da ye ni tə-
lə bat lar – tə əs sü rat la rın alın ma sı, bəzi hə rə kət lər , bö yük lər lə ün siy yət  for ma la şır. 
3-4 ay dan baş la ya raq uşa ğın dav ra nı şı, əsa sən, oyun xa rak te ri da şı ma ğa baş la-
yır. Əl lə ri və ayaq la rı oy na dan za man uşaq da ilk emo si ya lar özü nü bü ru zə ver mə yə 
baş la yır. 
Hə rə kət funk si ya la rı nın tək mil ləş mə si nə pa ra lel ola raq uşa ğın emo si onal in ki-
şa fı ge dir. Uşa ğın hə ya tı nın ilk gün lə rin dən on da xoş ol ma yan tə sir lə rə (ba ğır sa ğın 
həd dən ar tıq dol ma sı, ac lıq, ət raf mü hi tin tem pe ra tu ru nun düş mə si və s.) ca vab ola-
raq mən fi emo si ya lar özü nü bü ru zə ve rir. Bu onu gös tə rir ki, uşa ğın hə ya tı nın ən 
er kən mər hə lə lə rin də onun emo si ya la rı şərt siz-refl ek tor tə bi ətə ma lik dir. La kin kör-
pə nin hə ya tı nın 2-3-cü ayın dan baş la ya raq onun bə zi emo si ya la rı şər ti-refl ek tor xa-
rak ter da şı ma ğa baş la yır. Be lə ki, ana nın səsi və ya xın laş ma sı, ta nış qida şü şə si ni 
gör mə si  uşaq da  müs bət  emo si onal  re ak si ya  ya ra dır.  Eks pe ri men tal  ola raq  sü but 
edi lib ki, əgər uşa ğa qul lu q iki ay rı-ay rı: bi ri  onun bi olo ji tə lə bat la rı nı ödəyən, (ye-
diz dir ən, çi miz dir ən və s.), di gə ri  isə onunla emo si onal ünsiyyətdə olan (onun la da-
nış ma sı, gül mə si və s.) in san ara sın da bö lü nər sə, uşaq məhz ikin ci si nə, yə ni onun 
emo si onal tə lə ba tı nı ödə yə nə bağ la na caqdır. 
“Can lan ma komp lek si”, yə ni getdikcə uşaqda bö yü yə yön lən di rən ümu mi emo-
si onal hə rə kət re ak si ya sı əmə lə gə lir. Bu ye ni do ğul ma və kör pə lik ara sın da sər həd-
dir, çün ki bu, il kin so si al tə lə ba tın özü nü bü ru zə ver mə si dir. 
İlk tə bəs süm və ya müs bət emo si ya nın özü nü bü ru zə ver mə si uşa ğın hə ya tı nın 
2-ci ayın da mü şa hi də olu na bi lər. 9-10 ay lıq olan da uşaq ona ta nış ol ma yan ye ni 
ha di sə yə  re ak si ya  ola raq  tə əc cüb  his si ni  bü ru zə  ver mə yə  baş la yır.  Bu  onun  ət raf 
mü hi ti dərk et mə yə baş la dı ğı nın, yad da şı nın in ki şaf et di yi nin gös tə ri ci si dir. 
Uşaq psi xi ka sı nın in ki şa fı nın ikin ci mər hə lə si. Psi xi ka nın bu in ki şaf mər hə lə-
sin də (1 yaş dan 3 ya şa qə dər) 
uşa ğın  hə rə kət  re ak si ya la rı 
mü rək kəb lə şir və şü ur lu hə rə-
kət  akt la rı nın  for ma laş ma sı 
üçün  zəmin  yaradır.  Bu  mər-
hə lə nin  baş la ma sı  uşa ğın  bə-
də ni nin  üfü qi  və ziy yət dən  şa-
qu li yə keç mə si ilə (o, müs tə qil 
şə kil də dur ma ğa və ye ri mə yə 
baş la yır) sə ciy yə lə nir. Ye ri mə 
uşa ğın  ət raf  mü hit  ba rə də  al-
dı ğı  mə lu ma tın  art ma sı na  sə-
bəb olur. 
  LAYİHƏ

---