Dərslik Mirzəli Rasim Abdurazaqov Rövşən Əliyev
Yüklə 4,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
4 217 • IV fəsil • Atom və atom nüvəsi • 1. Kimyәvi elementlәrin dövri sisteminә әsasәn volfram atomundakı proton, neytron vә elektronların sayını müәyyәnlәşdirin. A) B) C) D) E) Proton-110 Proton-74 Proton-74 Proton-184 Proton-110 Neytron-74 Neytron-110 Neytron-110 Neytron-74 Neytron-74 Elektron-184 Elektron-184 Elektron-74 Elektron -184 Elektron-110 2. Nüvәnin -şüalanmasında onun kütlә әdәdi nә qәdәr dәyişәr? A) dəyişməz B) 1 vahid azalar C) 1 vahid artar D) 2 vahid azalar E) 2 vahid artar 3. Kütlә defektini hansı düsturla hesablamaq olar? A) ∆ B) ∆ C) ∆ D) ∆ E) ∆ 4. Verilәn nüvә reaksiyasında yaranan izotopun kütlә (Y) vә yük (X) әdәdini tәyin edin: İ A) Y= 98; X= 90 B) Y= 99; X= 40 C) Y= 98; X= 40 D) Y= 99; X= 51 E) Y= 51; X= 99 5. Radioaktiv izotopun yarımçevrilmә periodu 2 dәq-dir. İzotopun 1500 nüvәsindәn 2 dәqiqә müddәtindә neçә nüvәsi çevrilmәyә mәruz qalar? A) 1500 B) 375 C) 750 D) 500 E) 300 Ü m u m i l ә ş d i r i c i t a p ş ı r ı q l a r LAYİHƏ 218 TERMİNLӘR LÜĞӘTİ A Akkomodasiya – göz büllurunun optik qüvvəsinin dəyişməsidir. 1 Amper – elə dəyişməyən cərəyan şiddətidir ki, bu cərəyan vakuumda yerləşən və aralarındakı məsafə 1m olan sonsuz uzun, çox nazik iki paralel naqildən keçdikdə, bu naqillərin hər 1 m uzunluğundakı hissələri arasında yaranan qarşılıqlı təsir qüvvəsinin modulu 2 · 10 olsun. Amper qüvvәsi – cərəyanlı naqil bircins maqnit sahəsində yerləşərsə, ona təsir edən qüv- vədir. Amper qüvvəsinin modulu cərəyan şiddəti, maqnit induksiyasının modulu, naqilin uzunluğu və cərəyanın istiqaməti ilə maqnit induksiya vektoru arasındakı bucağın sinusu hasilinə bərabərdir: F IBlsinα. Amper qüvvәsi üçün sol әl qaydası – sol əli maqnit sahəsində elə yerləşdirmək lazımdır ki, maqnit induk- siya xətləri ovuca daxil olsun və uzadılmış dörd barmaq cərəyanın istiqamətində yönəlsin. Bu zaman 90° bucaq qədər açılan baş barmaq cərəyanlı naqilə təsir edən qüvvənin istiqamətini göstərir. Atomun nüvәsi – proton və neytronlardan ibarət dayanıqlı əlaqəli sistemdir. Nüvədəki proton və neytronlar birlikdə nuklonlar adlanır. Ç Çökük sferik güzgü – işıq şüalarını sferik seqmentin daxili səthindən qaytaran güzgüyə deyilir. Çökük (vә ya sәpici) linza – ortası kənarlarına nisbətən nazik olan linzalara deyilir. Belə linzalar iki tərəfi çökük, çökük-müstəvi, çökük-qabarıq səthlərlə hüdudlana bilir. D Dielektrik – sәrbәst yükdaşıyıcıları olmayan, yalnız bağlı yüklәrdәn ibarәt maddәdir. Diamaqnitlәr – maqnit nüfuzluğu vahiddən kiçik olan maddələrdir ( 1). Diamaq- nitlər ( , , və bütün təsirsiz qazlar) sabit maqnit tərəfindən itələnir. E Elektrolitlәr – məhlulları (və ya ərintiləri) elektrik cərəyanı keçirən maddələrə (duz, turşu və qələvi) deyilir. Elektrolitik dissosiasiya – suda neytral molekulların parçalanması zamanı müsbət və mənfi ionların yaranma prosesidir. Elektroliz – elektrolitdən cərəyan keçərkən elektrodlar üzərində maddə ayrılması prosesidir. Elektrik mühәrriki – elektrik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən qurğudur LAYİHƏ 219 • Terminlər lüğəti • Elektromaqnit induksiyası – qapalı dolaq daxilində maqnit sahəsinin dəyişməsi ilə bu dolaqda elek- trik cərəyanının yaranması hadisəsidir. Elektron-volt – özündə bir elementar elektrik yükü daşıyan zərrəciyin gərginliyi 1V olan elektrik sahəsində aldığı kinetik enerjiyə bərabərdir: 1 eV eU 1,6022 · 10 Kl · 1V 1,6022 · 10 C, 1 keV 10 eV 1,6022 · 10 C, 1 MeV 10 eV 1,6022 · 10 C. Buradan alınır ki, 1C 1 1,6022 · 10 MeV 6,2414 · 10 MeV. F Ferromaqnitlәr – maqnit nüfuzluğu vahiddən çox böyük olan maddələrdir ( 1). Ferromaqnitlər ( , , , və onların bəzi xəlitələri) sabit maqnit tərəfindən böyük qüvvə ilə cəzb olunur. Fokal müstәvi – linzanın (və ya sferik güzgünün) baş fokus nöqtəsindən baş optik oxa perpendikulyar keçirilən müstəvidir. G Gözün optik sistemini – gözdə işıq şüasını sındıran şəffaf elementlərin – buynuz təbəqə, ön kamera, büllur və daxili kameranın əmələ gətirdiyi sistemdir. İ İfratkeçiricilik – naqilin elektrik müqavimətinin sıfıra çevrildiyi temperaturdakı keçiri- ciliyidir. İnduksiya cәrәyanı – qapalı dolaq daxilində maqnit sahəsinin dəyişməsi nəticəsində bu dolaqda yaranan elektrik cərəyanıdır. İşığın qayıtma qanununu – düşən şüa, qayıdan şüa və düşmə nöqtəsindən səthə qaldırılan perpen- dikulyar bir müstəvidə yerləşir. Qayıtma bucağı düşmə bucağına bərabərdir. İşığın sınması – işıq şüası bir mühitdən digər mühitə keçərkən, bu mühitlərin sərhədində öz istiqamətini dəyişməsidir. İşığın sınma qanunu – düşən şüa, sınan şüa və şüanın düşmə nöqtəsindən iki mühitin sərhədi- nə qaldırılan perpendikulyar bir müstəvi üzərində yerləşir. Düşmə bucağı sinusunun sınma bucağı sinusuna olan nisbəti verilən iki mühit üçün sabit kəmiyyət olub ikinci mühitin sındırma əmsalının, birinci mühitin sındırma əmsalına nisbətinə bərabərdir: . Burada, vә uyğun olaraq, birinci və ikinci mühitin, n isə nisbi sındırma əmsalıdır. İstilik nüvә reaksiyası – çox yüksək temperaturlarda gedən yüngül nüvələrin birləşmə (sintez) reaksiyası adlanır. İzotop – (yunanca izos- eyni və topos – yer deməkdir) protonlarının sayı eyni, kütlə ədədləri müxtəlif olan atomlara deyilir. LAYİHƏ 220 K Kütlә deffekti – nuklonların kütlələri cəmi ilə həmin nuklonlardan ibarət nüvənin kütləsi arasında fərqdir: ∆ . Burada nüvənin kütləsi, Z və N- uyğun olaraq nüvədəki proton və neytronların sayı, protonun kütləsi, neytronun kütləsi, ∆ kütlə defektidir. L Linza – sferik səthlərlə (bəzən, səthindən biri müstəvi də olur) hüdudlanmış şəffaf cisimdir. Linzanın baş optik oxu – linzanı hüdudlandıran sferik səthlərin mərkəzlərindən keçən düz xəttdir. Linzanın optik mәrkәzi – linzanın mərkəzində baş optik ox üzərində yerləşən nöqtədir. Linzanın optik qüvvәsi – baş fokus məsafəsinin tərs qiymətinə bərabər kəmiyyətdir. BC-də optik qüvvənin vahidi dioptriyadır (1 dptr.). 1 dioptriya – fokus məsafəsi 1 m olan toplayıcı linzanın optik qüvvəsidir: 1 1 1 . Linzanı xәtti böyütmәsi – xəyalın xətti ölçüsünün cismin xətti ölçüsünə nisbətinə bərabər fiziki kəmiyyətdir. Linzanı xətti böyütməsi (qamma) hərfi ilə işarə edilir: . Lorens qüvvәsi – maqnit sahəsinin hərəkət edən yüklü zərrəciyə təsir qüvvəsidir. Lorens qüvvəsinin modulu zərrəciyin elektrik yükünün miqdarı, sürəti, maqnit induksiya vektorunun modulu, zərrəciyin sürət və maqnit induksiya vektorları arasındakı bucağın sinusu hasilinə bərabərdir: . Lorens qüvvәsi üçün sol әl qaydası. – sol əli maqnit sahəsində elə tutmaq lazımdır ki, maqnit induksiya vektoru ovuca daxil olsun və açılan dörd barmaq müsbət yükün hərəkəti istiqamətində (mənfi yükün hərəkətinin əksinə) yönəlsin. Bu zaman 90 0 bucaq altında açılmış baş barmaq yükə təsir edən Lorens qüvvəsinin istiqamətini göstərəcək. M Maddәnin maqnit nüfuzluğu – bircins mühitdə B maqnit induksiya vektorunun modulunun, vakuumdakı B maqnit induksiya vektorunun modulundan neçə dəfə fərqləndiyini göstərir: µ B B B B B , B µB . Burada µ mü maddənin maqnit nüfuzluğudur. O, vahidsiz kəmiyyətdir. Maqnit sahәsi – hərəkətdə olan elektrik yüklərinin yaratdığı materiya növüdür. Maqnit sahәsinin induksiyası (vә ya maqnit induksiyası) – maqnit sahəsinin qüvvə xarakteristikasıdır, hərfi ilə işarə edilir və maqnit sahəsinin bu sahədə yerləşən maqnitə (və ya maqnit xassəli cis- mə) təsirini xarakterizə edir. LAYİHƏ 221 • Terminlər lüğəti • Maqnit sahəsinin induksiya vektorunun istiqaməti – bu sahənin verilmiş nöqtəsində yerləşən maqnit əqrəbinin şimal qütbünün yönəldiyi istiqa- mətdədir. Maqnit induksiya xәtlәri – maqnit sahəsinin elə modelidir ki, bu xətlərin hər bir nöqtəsinə çəkilən toxunan həmin nöqtədə B maqnit induksiya vektoru ilə üst-üstə düşür. Maqnetiklәr – maqnit sahəsini dəyişmək qabiliyyətinə malik olan bütün maddələr adlanır. Müqavimәtin temperatur әmsalı – ədədi qiymətcə naqili 1 (1K) qızdırdıqda, onun müqavimətinin nisbi dəyişməsinə bərabərdir: ∆ ∆ . Təmiz metallar üçün (tərkibində çox cüzi aşqar olan metallar) müqavimətin temperatur əmsalı həmişə 0 olur və aşağıdakı qiymətə bərabərdir: 1 273 1 1 273 1 . Müstәqil boşalma – xarici təsir olmadan qazın elektrik cərəyanı keçirməsidir. Mövhumi xәyal – müstəvi güzgüdən qayıdan və ya linzada sınan şüaların uzantılarının kəsişməsindən alınan xəyaldır. N Nazik linza – qalınlığı sferik səthlərin radiuslarına nisbətən çox kiçik olan linzadır. Neytronların artma әmsalı hər hansı nəsildə olan neytronlar sayının ondan əvvəlki nəsil neytronlar sayına nisbəti (k) adlanır: ә ә . Nöqtәvi işıq mәnbәyi – verilmiş şəraitdə ölçüləri nəzərə alınmayan işıq mənbəyidir. Nüvә qüvvәlәri – zərrəcikləri (proton və neytronları) nüvədə saxlayan qüvvələrir. Nüvәnin kütlә vә yük әdәdi – nüvədəki nuklonların ümumi sayına bərabərdir. O, “A” hərfi ilə işarə edilir və elementin yuxarı indeksində yazılır. Kütlə ədədi = protonların sayı (Z) + neytronların sayı (N), A=Z+N. Nüvәnin yük әdәdi – nüvədə olan protonların sayıdır. O, “Z” hərfi ilə işarə edilir və elementin aşağı indeksində yazılır: . Nüvә reaktoru – idarə olunan zəncirvari nüvə reaksiyası əldə etməyə və onu istənilən qədər saxlamağa imkan verən qurğudur. O Optika – yunanca “optos” – “görünən” olub, fizikanın işıq və onun xassələrini öyrənən bölməsidir. P Paramaqnitlәr – maqnit nüfuzluğu vahiddən azca böyük olan maddələrdir ( µ 1). Paramaqnitlər ( Al, Li, O , Na və s.) sabit maqnit tərəfindən zəif cəzb olunur. LAYİHƏ 222 Q Qabarıq sferik güzgü – işıq şüalarını sferik seqmentin xarici səthindən səpələyən güzgüyə deyilir Qabarıq (vә ya toplayıcı) linza – kənarlarına nisbətən ortası qalın olan linzalara deyilir. Belə linzalar iki tərəfi qabarıq, qabarıq-müstəvi, qabarıq-çökük səthlərlə hüdudlana bilir. Qaz boşalması – qazların elektrik cərəyanını keçməsidir. Qeyri-müstәqil boşalma – ionlaşdırıcıının təsiri altında baş verən qaz boşalmasıdır. R Rabitә enerjisi – nüvəni sərbəst nuklonlara ayırmaq üçün lazım olan minimal enerjidir: ∆ ∆ və ya · . Radioaktivlik – atomların xarici təsirlər olmadan öz-özünə şüalanma hadisəsidir. Radioaktiv çev- rilmә – bir radioaktiv nüvənin özbaçına digər nüvəyə çevrilməsidir. Rotor – latın sözü “roto” olub, fırladıram deməkdir. Rotor mühərrikin fırlanan hissəsi olub statorun içərisində yerləşdirilir. Rotor silindrik içlikli çərçivə formasında olan elektromaqnitdən ibarətdir. O, bəzən lövbər də adlanır. S Sabit maqnitlәr (vә ya sadәcә maqnitlәr) – maqnit xassəsini uzun müddət özündə saxlayan maddələrdir Sәpici (çökük) linzanın baş fokusu – səpici linzada baş optik oxa paralel düşən işıq şüaları sındıqdan sonra onların uzantılarının kəsişdiyi nöqtədir. Səpici linzanın baş fokus nöqtəsi mövhumidur, çünki həmin nöqtədə linzadan keçən şüaların özləri yox, uzantıları kəsişir. Sferik güzgü – səthi işıq şüalarını güzgü kimi əks etdirən, sferik seqment formasında olan cisimdir. Stator – latın sözü “sto” olub dayanıram deməkdir. O, elektrik mühərrikinin tərpənməz hissəsidir və gövdəyə bərkidilmiş sabit maqnitdən, yaxud dəmir içlikli sarğacdan (elektromaqnitdən) ibarətdir. Stator bəzən induktor da ad- lanır. Onun vəzifəsi güçlü maqnit sahəsi yaratmaqdır. Snellen cәdvәli – görmə itiliyini yoxlamaq üçün istifadə olunan cədvəl. O, müxtəlif hərf- lər yazılmış 11-12 sətirdən ibarətdir. Ən iri hərflər ilk sətirdə yerləşir, sətrdən-sətrə hərflərin ölçüləri tədricən kiçilir. Qüsursuz göz gərgin baxmadan birinci sətri 60 m, 9-cu sətirdəki hərfləri isə 6 m məsafədən görür. Ş Şüalanmanın udulma dozası – cismin udduğu şüalanma enerjisinin onun kütləsinə nisbəti ilə ölçülən fiziki kəmiyyətdir: . T Termoelektron emissiyası – elektronların yüksək temperatura qədər qızdırılan metalı tərk etmə hadisəsidir. LAYİHƏ 223 • Terminlər lüğəti • 1 Tesla – elə bircins maqnit sahəsinin induksiyasıdır ki, bu sahə maqnit induksiya xətlərinə perpendikulyar yerləşən cərəyanlı düz naqilə, uzunluğu 1 m və ondakı cərəyan şiddəti 1 A olduqda, 1N qüvvə ilə təsir etsin: B 1 N A · m 1 kq A · san 1Tl. Toplayıcı linzanın baş fokusu – toplayıcı linzada baş optik oxa paralel düşən işıq şüaları sındıqdan sonra kəsişdikləri nöqtəyə deyilir. F hərfi ilə işarə olunur. Toplayıcı linzanın baş fokus nöqtəsi həqiqidir, çünki həmin nöqtədə linzadan keçən şüaların özləri kəsişir. V Vakuum – havası olduqca seyrəkləndirilmiş ( 10 10 . ü .) mühitdir. Bu mühitdə qaz molekulları bir-biri ilə demək olar ki, toqquşmur. Vakuum diodu (vә ya iki- elektrodlu elek- tron lampası) – iş prinsipi termoelektron emissiyasına əsaslanan, katod və anodddan ibarət ikielektrodlu vakuum balonudur. Y Yarımkeçirici –sərbəst yükdaşıyıcılarının sayı xarici təsirlərdən (temperatur, işıqlanma, tərkibinə aşqar daxil etmək və s.) asılı olan maddədir. Yarımçevrilmә periodu – izotopda olan nüvələrin yarısının radioaktiv çevrilməyə məruz qaldığı müddətdir. X Xüsusi rabitә enerjisi – nüvәnin bir nuklonuna düşәn rabitә enerjisidr: . LAYİHƏ 224 Fizika Ümumtәhsil mәktәblәrinin 9-cu sinfi üçün dәrslik Dil redaktoru: K.Abbasova Rəssamlar: M.Hüseynov, E.Məmmədov Korrektor: A.Məsimov www.bakineshr.az e-mail: bn@bakineshr.az Murquzov Mirzəli İsmayıl oğlu Abdurazaqov Rasim Rəşid oğlu Əliyev Rövşən Mirzə oğlu Əliyeva Dilbər Zirək qızı Dil redaktoru: K.Abbasova Rəssamlar: M.Hüseynov, E.Məmmədov Korrektor: A.Məsimov www.bakineshr.az e-mail: bn@bakineshr.az Kağız formatı: 70 100 1 / 16 . Fiziki çap vərəqi: 14. Çapa imzalanmışdır: 00.00.2016. Tirajı: 000 000. Pulsuz. LAYİHƏ Yüklə 4,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|