Dərslik Mirzəli Rasim Abdurazaqov Rövşən Əliyev

 
 
196 
 
 
1. Nə üçün nüvənin kütləsi onu əmələ gətirən nuklonların kütlələri cəmindən kiçikdir? 
Cavabınızı əsaslandırın. 
2. Kütlə defektini necə hesablamaq olar? 
3. Deyterium 
2
1
H
 nüvəsinin rabitə enerjisi 
1,1
 – dur nə deməkdir? 
4. Rabitə enerjisi ilə xüsusi rabitə enerjisi arasında hansı fərq var? 
 
 
 
 N
ÜVƏ REAKSİYALARI
 
 
 
 
 
 
Bir nüvənin digər nüvəyə çevrilməsi yalnız radioaktiv çevrilmə ilə baş vermir. 
Nüvənin  tərkibinin  dəyişməsi  həm  nüvələrin  bir-biri  ilə,  həm  də  nüvələrin  digər 
zərrəciklərlə qarşılıqlı təsirindən də dəyişə bilir. 
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
 
4.11 
 İzotopun zərrəcik-
lərlə bombardman 
edilməsi nə demək-
dir? 
 İzotop hansı zər-
rəciklə bombardman 
edildikdə o, başqa 
kimyəvi elementin 
nüvəsinə çevrilə 
bilər? Nə üçün? 
 Hansı kimyəvi ele-
ment öz-özünə başqa 
elementə çevrilə 
bilər? Nə üçün?  
Orta  əsr  kimyagərləri  (əlkimyaçılar)  900  il  (VII–XVI  əsrlər) 
“Fəlsəfə daşı”-nın sirrini – civəni qızıla çevirə bilən kimyəvi 
reaksiyanı  kəşf  etmək  arzusu  ilə  yaşamışlar.  Sonrakı 
əsrlərdə  də  kimyaçılar  civəni  qızıla  çevirmək  üçün  (ele-
mentlərin dövri sistemində qızıla ən yaxın ucuz element civə 
olduğundan)  çox  çalışdılar.  Nəhayət,  1940-cı  ildə  Harvard 
Universitetinin (Boston, ABŞ) fizikləri civənin qızıla çevirmək 
üsulunu  kəşf  edə  bildilər.  Bu  üsul  radioaktiv  Civə-197 
izotopunun 
-zərrəciklə  ( e
-1
0
)  bombardman  edilmə  üsuluna 
əsaslanır: 
Hg+ e
-1
0
=
Au
79
197
80
197
+… 
Lakin alınan qızıl izotopu 5 -10 dəqiqədən sonra öz-özünə 
yenidən civəyə çevrildi
İlk nüvə reaksiyası!
Məsələ. 
İlk nüvə reaksiyasını 1919-cu ildə Rezerford aparmışdır. O, azot 
 nüvəsini   
 
-  zərrəciklə  (
)  bombardıman  etdikdə  oksigen 
  nüvəsi  alınmış  və  bir  proton  ( ) 
şüalanmışdır: 
. 
Alüminium 
 nüvəsi neytronla bombardman edildikdə yeni nüvə alınmış və bir 

-zər-
rəcik  (
)  şüalanmışdır.  Nüvə  reaksiyasından  alınan  Y  elementini,  onun  kütlə  və  yük 
ədədlərini təyin edin: 
. 
Nəticəni müzakirə edin: 
  İzotopun  zərrəciklərlə  bombardman  edilməsi  üsulu  ilə  gedən  reaksiya  nə  üçün  nüvə 
reaksiyası adlanır?  
 
Araşdırma_1_LAYİHƏ____4_197'>Araşdırma
1
LAYİHƏ

---

 
 
4 
197 
 
•   IV  fəsil  •  
Atom və atom nüvəsi 
•
Atom nüvәsinin hәr hansı zәrrәciklә qarşılıqlı tәsirindәn digәr atom nüvәsinә 
çevrilmәsi nüvә reaksiyası adlanır. 
Nüvə reaksiyasının baş verməsi üçün qarşılıqlı təsirdə olan zərrəciklər və ya nü-
vələr bir-birinə nüvə qüvvələrinin təsir dairəsinə qədər (
10
) yaxınlaşmalıdır. 
Ona  görə  də,  bu  zərrəciklərə  yüksək  kinetik  enerji  verilməlidir.  Bu  məqsədlə 
elementar zәrrәciklәrin sürәtlәndiricisi  adlanan  xüsusi  qurğudan  istifadə  olunur. 
Şəkildə  elementar  zərrəciklərin  onlarca  kilometr  uzunluğunda  olan  müasir  yeraltı 
sürətləndirici qurğusunun şəkil-sxemi təsvir edilmişdir (
a
). 
 
 
 
Belə sürətləndiricidə zərrəciyə, məsələn, 
 zərrəciyinə verilən kinetik enerji ra-
dioaktiv çevrilmədən yaranan 
-şüalanmanın enerjisindən 100 000 dəfələrlə böyük 
olur. Sürətləndirilmiş zərrəciklə (protonla) ilk nüvə reaksiyası 1932-ci ildə aparıl-
mışdır. O, litium nüvəsinin iki helium nüvəsinə çevrilmə reaksiyasıdır (
b
): 
. 
 
 
Bu  reaksiyadan  yaranan  iki  helium  nüvəsinin  kinetik  enerjisi  sürətləndirilmiş 
protonun kinetik enerjisindən böyük olmuşdur. Bu o deməkdir ki, litium nüvəsinin 
(a) 
(b)
 
LAYİHƏ

---

 
 
198 
 
 
 
 
 
daxili enerjisinin bir hissəsi  yeni yaranan helium nüvələrinin kinetik enerjisinə sərf 
olunmuşdur. 
Nüvə reaksiyalarının tədqiqində neytronun kəşfi çox mühüm rol oynadı. Belə ki, 
elektrik cəhətdən neytral olan neytron hətta sürətləndirilmədən də maneəsiz şəkildə 
atom nüvəsinə daxil olaraq onu başqa nüvəyə çevirə bilir. 
Bütün nüvә reaksiyaları üçün mütlәq şәkildә kütlә vә yük әdәdlәrinin saxlanması 
qanunları ödәnilir. 
 
 
 
 
 
 
1. Nüvə reaksiyası radioaktiv çevrilmədən nə ilə fərqlənir? 
2. Elementar zərrəciklərin sürətləndiricisindən hansı məqsədlər üçün istifadə olunur? 
3. Nə üçün neytronlar enerjilərindən asılı olmayaraq nüvə reaksiyası yarada bilir, lakin 
 və β 
zərrəcikləri, protonlar yalnız böyük kinetik enerjiyə malik olduqda nüvə reaksiyası yaradır? 
4. Nüvə reaksiyalarında hansı qanunlar ödənməlidir? 
 
 
 
 
1. Atom kütlәsi 55,9355 a.k.v. olan dәmir 
 izotopunun xüsusi rabitә enerjisini tәyin edin. 
2. Tritiumun kütlә defektini, rabitә enerjisini vә xüsusi rabitә enerjisini tәyin edin. 
3. Verilәn nüvә reaksiyalarını tamamlayın: 
1) 
;    2) …
;  3) 
;            
4) 
3 ·
. 
4. Verilәn nüvә reaksiyalarını tamamlayın: 
1) 
;   2) …
;  3) 
;            
4) 
. 
 
 
 
Yaradıcı tәtbiqetmә 
 
Nüvə reaksiyalarını tamamlayın.
Məsələ. 
Kütlə və yük ədədlərinin saxlanması qanunlarından istifadə etməklə verilən nüvə 
reaksiyalarını tamamlayın: 
; 
2
. 
 
Araşdırma
2
• 
Cümlələri iş vərəqinə köçürün və onları  tamamlayın.  
1. Nüvə reksiyası –... 
2. Elementar zərrəciklərin sürətləndiricisi ... 
3. Kütlə ədədinin saxlanması qanunu... 
4.Yük ədədinin saxlanması qanunu ... 
Nә öyrәndiniz
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
 
 
 
Çalışma
 
4.5
LAYİHƏ

---