Dərslik Mirzəli Rasim Abdurazaqov Rövşən Əliyev

 
 
190 
 
mislinə bərabər müddətdən (
2 ) sonra izotopda 
sayda nüvə çev-
rilməz  qalır, 
3   müddətindən  sonra  isə  izotopda 
  sayda  nüvə 
çevrilməz qalır və s. Beləliklə, 
 müddətindən sonra izotopda çevrilməz qalan 
nüvələrin sayı radioaktiv çevrilmә qanunu ilə ifadə olunur: 
2
2
. 
Radioaktiv  çevrilmə  qanununu  1902-ci  ildə  E.Rezerford  və  F.Soddi  aşkar 
etmişlər.  Bu qanun ixtiyari zaman anında radioaktiv çevrilmәyә  mәruz qalmayan 
nüvәlәrin sayını müәyyәnlәşdirmәyә imkan verir.  
Hər  bir  radioaktiv  izotopun  öz  yarımçevrilmə  periodu  var,  məsələn,  uran-238 
izotopunun yarımçevrilmə periodu 4,5 milyard il, radium -226 –nın isə 1600 ildir. 
 
 
 
 
 
 
1. Yarımçevrilmə periodu nəyi ifadə edir? 
2. Radioaktiv çevrilmə qanununun mahiyyəti nədən ibarətdir? 
3. Radioaktiv izotopun bütün nüvələrinin radioaktiv çevrilməyə məruz qalacağı müddəti 
qabaqcadan təyin etmək olarmı? Cavabınızı əsaslandırın.
 
 
 
Yaradıcı tәtbiqetmә 
 
• 
Cümlələri iş vərəqinə köçürün və onları tamamlayın.  
1. Yarımçevrilmə periodu –... ;  2. Radioaktiv çevrilmə qanunu –... 
Nә öyrәndiniz 
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
 
Zaman (t) 
Çevrilməyə məruzqalmayan 
nüvələrinsayı (N) 
0
 
1000
 
5
 
2
1000
2
500
 
2
10
 
4
1000
4
250
 
3
15
8
1000
8
125 
4
20
16
1000
16
62,5 
Radioaktiv çevrilmə qanununun qrafik təsviri.
Verilən nümunəyə uyğun məsələni həll edin. 
Nümunə. 
Radioaktiv izotop 
0 anında 1000 nüvəyə malik idi. İzotopun yarımçevrilmə 
periodu T= 5 saatdır. İzotopda 20 saatdan sonra neçə nüvə çevrilməz qalar? Radioaktiv 
çevrilməyə məruz qalmayan nüvələrin sayının zamandan asılılıq qrafikini qurun.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Məsələ. 
Radioaktiv izotop 
0 anında 2000 nüvəyə malik idi. İzotopun yarımçevrilmə 
periodu T=10 sutkadır. İzotopda 50 sutkadan sonra neçə nüvə çevrilməz qalar? Radioaktiv 
çevrilməyə məruz qalmayan nüvələrin sayının zamandan asılılıq qrafikini qurun. 
 
Araşdırma_1_Müasir_fizika_nəzəriyyəsinin_banisi,_fizika_üzrə_Nobel_mükafatçısıdır._Albert_Eynşteyn_(1879-1955)'>Araşdırma_2_LAYİHƏ____4_191'>Araşdırma
2
LAYİHƏ

---

 
 
4 
191 
 
•   IV  fəsil  •  
Atom və atom nüvəsi 
•
  
A
TOM - NÜVƏ HADİSƏLƏRİNDƏ BƏZİ 
 FİZİKİ KƏMİYYƏTLƏR VƏ ONLARIN VAHİDLƏRİ 
 
 
 
 
 
Atom-nüvә  hadisәlәrindә  uzunluq.Atom-nüvə  hadisələrində  çox  kiçik  məsa-
fələrdən söhbət getdiyindən uzunluq vahidi olaraq – femtometr və ya fermi (müasir 
fizikanın inkişafında mühüm xidmətləri olan ABŞ fiziki Enriko Ferminin şərəfinə) 
vahidindən istifadə edilir: 
1
10
. 
 
Atom-nüvә hadisәlәrindә enerji. 1905-ci ildə Amerika alimi Albert Eynşteyn 
müəyyən etdi ki, zәrrәciklәr sisteminin kütlәsi onun enerjisi (daxili enerjisi) ilә mü-
tәnasibdir: 
. 
Burada 
 zərrəciklər sisteminin kütləsi, 
sistemin enerjisi, 
işığın vakuum-
dakı sürətidir. Düsturdan görünür ki, әgәr sistemin daxili enerjisi 
∆  qәdәr dәyişәr-
sә, sistemin kütlәsi dә 
∆  qәdәr dәyişәr: 
∆
∆
     ∆
∆
. 
Atom-nüvə hadisələrində enerji vahidi kimi isə elektron-volt (eV), kiloelektron-
volt (keV) və meqaelektron-volt (MeV) vahidlərindən istifadə edilir.  
4.9 
 Mexanikada məsafə, kütlə və enerji 
hansı fiziki kəmiyyətlərlə xarakterizə 
olunur, bu kəmiyyətlərin BS-də 
vahidlərləri nədir?  
 Atom-nüvə hadisələrində əsas fiziki 
kəmiyyətləri, məsələn, məsafə, kütlə və 
enerjini hansı vahidlərlə ifadə etmək 
əlverişlidir? 
Siz, mexaniki, istilik və elektrik hadisə-
lərini öyrənərkən onları xarakterizə 
edən əsas fiziki kəmiyyətlər və bu 
kəmiyyətlərin BS -dəki vahidləri ilə 
tanış oldunuz. Həmin vahidlərin 
qarşılıqlı əlaqələrini araşdırdınız, müx-
təlif məsələlər qurub onları həll etdiniz. 
1 kq neçə atom kütlə vahidinə bərabərdir?
Məsələ. 
Avoqadro sabiti 
6,0221367 · 10
 –dur. Bir atom kütlə vahidinin 
  . . .
 olduğunu bilərək:  
a) 
1  . . .-ni kiloqramla ifadə edin;  
b) 1 kq -ın neçə atom kütlə vahidinə bərabər olduğunu hesablayın. 
Nəticəni müzakirə edin: 
 Bəs atomdaxili zərrəciklər sisteminin enerjisi necə təyin edilir və o hansı vahidlə ifadə 
olunur?  
 
Araşdırma
1
Müasir fizika nəzəriyyəsinin banisi, fizika üzrə 
Nobel mükafatçısıdır. 
Albert Eynşteyn  
(1879-1955) 
Alman əsilli ABŞ fiziki 
LAYİHƏ

---

 
 
192 
 

 Elektron-volt –bir elementar elektrik yükü olan zәrrәciyin, gәrginliyi 1V olan 
elektrik sahәsindә aldığı kinetik enerjiyә bәrabәrdir: 
1 
1,6022 · 10
· 1
1,6022 · 10
, 
1 
10
1,6022 · 10
, 
1 
10
1,6022 · 10
. 
Buradan alınır ki: 
1
1
1,6022 · 10
6,2414 · 10
. 
 
 
 
 
 
 
1. Atom-nüvə hadisələrində hansı tərtib məsafələrdən danışılır və bu məsafələr hansı vahidlə 
ifadə olunur? 
2. Atom-nüvə hadisələrində kütlə hansı vahidlə ifadə olunur? 
3. Atom-nüvə hadisələrində enerji hansı vahidlərlə ifadə olunur? 
4. Bir coul neçə meqaelektron-voltdur? 
5. Radioaktiv çevrilmə prosesində nüvənin kütlə ədədinin dəyişməsi məlum olarsa, onun enerji 
dəyişməsini hesablamaq olarmı? Cavabınızı əsaslandırın. 
 
 
 
 
Yaradıcı tәtbiqetmә 
 
• 
Cümlələri iş vərəqinə köçürün və onları tamamlayın.  
1. Femtometr və ya fermi –... 
2. Zərrəciklər sisteminin kütləsi ilə onun enerjisi arasında əlaqə –... 
3. Elektron-volt –... 
Nә öyrәndiniz 
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
 
Zərrəciklər sisteminin enerjisi nə qədər dəyişdi?
Nümunə. Zərrəciklər sisteminin kütləsi 1 atom kütlə vahidi qədər dəyişdi: 
∆
1 . . . 
Bu  sistemin  daxili  enerjisinin  neçə  MeV  dəyişdiyini  dəqiqliklə  hesablayın  (hesablamanı 
0,0001 dəqiqliklə aparın). 
Verilir 
Həlli 
∆
1 . . .
1,6605 · 10
, 
2,9979 · 10
, 
∆
? 
∆
∆
 
Hesablanması 
∆
1,6605 · 10
· 2,9979 · 10
14,9235 · 10
 
14,9235 · 10
· 6,2414 · 10
931,5
. 
Cavab.  Zərrəciklər  sisteminin  kütləsi  1a.k.v.  qədər  dəyişdikdə  onun  daxili  enerjisi 
931,5 MeV dəyişir.  
Məsələ. 
Zərrəciklər sisteminin kütləsinin 4 atom kütlə vahidi qədər dəyişməsi onun  daxili 
enerjisinin nə qədər dəyişməsi deməkdir (hesablamanı 0,0001 dəqiqliklə aparın)? 
 
 
Araşdırma
2
LAYİHƏ

---