Dərslik Mirzəli Rasim Abdurazaqov Rövşən Əliyev

 
 
4 
185 
 
•   IV  fəsil  •  
Atom və atom nüvəsi 
•
 
) adi sudan fərqlənir. Belə ki, normal atmosfer təzyiqində ağır su 101,2 
C 
temperaturda qaynayır və 3,8 
C temperaturda isə donur. 
 
Protonlarının sayı eyni, kütlә әdәdlәri müxtәlif olan atomlar izotoplar (yunanca 
izos – eyni vә topos – yer demәkdir) adlanır. 
Bütün kimyəvi elementlər izotoplara malikdir. Məsələn, təbiətdə olan oksigen üç 
izotopun  qarışığından  ibarətdir: 
,
,
 (
b
).  Təbiətdə  ən  çox  yayılan 
 izotopudur – 99,8%. 
 
İzotoplar, adətən, onların kütlə ədədi ilə adlanır, məsələn, uran izotopları: uran-
235, uran – 238, uran -239 və s. 
 
 
 
 
 
 
1. İzotop nədir? 
2. Nə üçün eyni elementin izotopları kimyəvi xassələrinə görə fərqlənmir? 
3. Radioaktiv izotoplardan hansı məqsədlər üçün istifadə edilir? 
4. Uranın iki 
 və 
 izotopunun nüvəsi bir-birindən nə ilə fərqlənir? 
(a) 
 
Oksigen 
atomu
 
İfratağır oksigen
atomu
(b) 
 
Ağır oksigen 
atomu 
 
 
Yaradıcı tәtbiqetmә 
 
Məsələ. 
Şəkildə üç izotopun 
planetar modelinin sxemi təsvir 
edilmişdir (
c
). Sxemləri iş 
vərəqinə köçürün və nöqtələrin 
yerinə uyğun izotopun simvolunu, 
protonların, neytronların və elek-
tronların sayını qeyd edin. 
 
Araşdırma
2
• 
İş vərəqində verilən açar sözlərdən istifadə etməklə qısa 
məlumat yazın. 
Açar sözlər: 
İzotop  Atom  Kütlə ədədi  Yük ədədi  Elm və 
texnika 
 İstehsalat 
Nә öyrәndiniz 
Öyrәndiklәrinizi yoxlayın
 
– ... 
Z – ... 
N –... 
e – ...
–... 
Z – ... 
N –... 
e – ...
 –... 
Z – ... 
N –... 
e – ... 
(c) 
LAYİHƏ

---

 
 
186 
 
 
 
 T
ƏQDİMAT DƏRS: 
İZOTOPLARIN TƏTBİQLƏRİ
 
“İzotopların  tətbiqləri”  mövzusunda  təqdimat  hazırlayın.  Təqdimatı  hazırlayarkən  verilən 
plandan istifadə edə bilərsiniz. 
 
Təqdimatın hazırlanma planı:Təqdimat hazırlayarkən “Microsoft Office 
PowerPoint”, “Promethean” elektron lövhənin “ActivInspire” və ya “MimioStudio” 
proqramlarının birindən istifadə edə bilərsiniz. 
 
Təqdimatda aşağıdakı açar sözlər və açar cümlələrdən istifadə edin:  
 İzotop 
 elementlərin dövri sistemi  
 elm sahələri 
 dayanıqlı 
 karbon izotopları 
 arxeoloji tədqiqatlar 
 izotop indikatorları 
 kütlə ədədi 
 protonların sayı 
 kənd təsərrüfatı sahələri 
 kimyəvi reaksiyaların gedişinə təsir edir 
 uran izotopları 
 tibbi tədqiqatlar 
 kükürd izotopları
 
 neytronların sayı 
 təbii izotoplar  
 istehsalat 
 hidrogen izotopları 
 oksigen izotopları 
 canlı hüceyrələrdə baş verən çevrilmələr 
 xassəsi qabaqcadan müəyyən edilən 
maddələrin alınması 
 elektronların sayı 
 radioaktiv izotoplar 
 nişanlanmış atom 
 berillium izotopları 
 azot izotopları 
 toxuma 
 karbohidrat birləşmələri 
 
 
 
 
 
1.  Verilәn  izotopların  atomunda  olan  elektron,  proton  vә  neytronların  sayını  müәy-
yәnlәşdirin:
,
,
. 
2. Hansı kimyәvi elementin nüvәsi 20 proton vә 20 neytrondan ibarәtdir? 
3. Plutoniumun 
,
 izotoplarının nüvәlәrinin tәrkibi bir-birindәn nә ilә fәrq-
lәnir? 
4.  Arqonun  kütlә  әdәdi  40-a  bәrabәrdir.  Onun  nüvәsindә  neçә  proton  vә  neytron 
vardır? 
5. 
 izotopunun nüvәsinin elektrik yükü nә qәdәrdir?
 
 
 
 
1
-ci slayd 
 İzotopların tətbiqləri 
 Hazırlayan (sinif, şagirdin adı, soyadı)
2
-ci slayd 
İzotopların kənd təsərrüfatına tətbiqi 
3
-cü slayd 
İzotopların təbabətdə tətbiqi 
4
-cü slayd 
İzotopların kimyaya tətbiqi 
5
-ci slayd 
İzotopların biologiyaya tətbiqi 
6
-cı slayd 
İzotopların arxeologiyaya  tətbiqi 
4.6 
 
 
Çalışma
 
4.2
LAYİHƏ

---

 
 
4 
187 
 
•   IV  fəsil  •  
Atom və atom nüvəsi 
•
 A
TOM NÜVƏLƏRİNİN RADİOAKTİV ÇEVRİLMƏLƏRİ:  
 - ,  - VӘ -ŞÜALANMA. 
RADİOAKTİV YERDƏYİŞMƏ QAYDASI  
 
 
 
Pyer  və  Mariya  Kürilər,  Ernest  Rezerford  və  ingilis  kimyaçısı  Frederik  Soddi 
təcrübələrdən  aldıqları  nəticələrə  əsaslanaraq,  radioaktiv  kimyəvi  elementlərdə 
aşağıdakı qeyri-adi xassələri aşkar etdilər: 
1.  Kimyəvi  element 
- və ya  -şüalanmaya  məruz  qaldıqda o, başqa kimyəvi 
elementə çevrilir. Radioaktiv çevrilmә zamanı nüvәnin kütlә vә yük әdәdlәri saxlanır. 
2. Kimyəvi elementlərin radioaktiv çevrilməsi enerji ayrılması ilə müşayiət olu-
nur. Enerji ayrılması illərlə fasiləsiz davam edə bilər. 
3. Radioaktiv çevrilmələrin gedişinə xarici təsirlər (temperatur və təzyiq dəyiş-
məsi, kimyəvi reaksiya, elektrik və maqnit  və s.) heç bir təsir göstərmir. 
4. Radioaktiv çevrilmələr özbaşına – spontan baş verir. 
 Bir radioaktiv nüvәnin özbaşına digәr nüvәyә çevrilmәsi radioaktiv çevrilmә adlanır. 
Atomun nüvə modelinə əsasən aydın olur ki, radioaktiv çevrilmələrdə kimyəvi 
elementin  nüvəsi  dəyişikliyə  uğrayır.  Doğrudan  da,  axı 
-zərrəcik  (
)  müsbət 
yüklü zərrəcikdir və o yalnız nüvədən şüalanır (atomun elektron örtüyündən deyil). 
 - şüalanmada nüvədən elektron (
) şüalanır və nüvənin kütlə ədədi dəyişmir, 
lakin yük ədədi dəyişikliyə məruz qalır. 
Beləliklə, iki növ radioaktiv çevrilmə mövcuddur: radioaktiv 

-çevrilmә və ra-
dioaktiv 

 -çevrilmә. 
4.7 
 Kimyəvi elementin hansı radio-
aktiv şüalanması onun nüvəsini 
dəyişikliyə uğradır: 
-şüalanma, 
-şüalanma, yoxsa -şüalanma? 
 Elementin atom nüvəsindəki 
dəyişiklik nə ilə nəticələnir? 
 
Alimlər radioaktiv şüalanmanın təbiətini və mexa-
nizmini araşdırdıqda məlum oldu ki, radioaktiv ele-
ment  şüalanma nəticəsində ciddi dəyişikliyə mə-
ruz qalır. Nüvənin quruluşu kəşf edildikdən sonra 
isə, aydın oldu ku, elementin radioaktiv şüalan-
maları məhz onun nüvəsini dəyişikiyə uğradır. 
 
Nüvənin kütlə və yük ədədlərinin saxlanması qanunu ödənilir!
Məsələ. 
1903-cü ildə ingilis alimi Rezerford müəyyən etdi ki, radium-226 elementi öz-
özünə (spontan) 
 - zərrəcik (
) şüalandırmaqla başqa kimyəvi elementə çevrilir. 
Həmin reaksiya aşağıdakı kimi yazılır: 
. 
Elementlərin dövri sistemindən istifadə etməklə alınan Y elementini, onun kütlə və yük 
ədədini təyin edin. 
Nəticəni müzakirə edin: 
 Radioaktiv radium-226 nüvəsi spontan  - zərrəcik (
) şüalandırdıqda hansı nüvəyə  
çevrildi?  
 Bu nüvənin kütlə və yük ədədi radium-226 nüvəsinin kütlə və yük ədədindən nə ilə 
fərqlənir? 
 Radioaktiv nüvə  - şüalanmaya məruz qaldıqda alınan nüvənin kütlə və yük ədədi 
necə dəyişir? 
 
Araşdırma
1
LAYİHƏ

---